મીડીયેશન
અમદાવાદ, 7 ઓક્ટોબર 2025
મીડીયેશન ડ્રાઇવમાં 40 હજાર 455 ખટલા સમાધાન માટે મોકલવામાં આવ્યા હતા. જે પૈકી 14 હજાર 888 ખટલા મીડીયેશન પ્રક્રિયા ચાલુ છે. 1972 ખટલામાં સમાધાન થયેલું છે, તેવું ગુજરાત સ્ટેટ લીગલ સર્વિસીસ ઓથોરીટી જાહેર કર્યું હતું.
ગુજરાતમાં 20 લાખ ખટલા
ગુજરાતની વડી અદાલતમાં 1 લાખ 70 હજાર 963 ખટલા પડતર છે. જિલ્લા અને નીચલી અદાલતોમાં કુલ 16 લાખ 90 હજાર 643 પડતર ખટલા છે. તમામ અદાલતોમાં 20 લાખ ખટલા ચાલી રહ્યા છે. જેમાંથી 2 ટકા ખટલા મીડીયેશન મોકલવામાં આવ્યા હતા. 38 ગ્રાહક અદાલતમાં ન્યાયાધીશ ન હોવાના કારણે રાજ્યભરમાં 40 હજાર ખટલા પડતર છે.
દેશમાં પડતર ખટલા
ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલતમાં 10 મહિના પહેલા 82,640 ખટલા પડતર હતા. દેશની વડી અદાલતોમાં 61 લાખ 80 હજાર 878 ખટલા પડતર હતા. દેશની જિલ્લા તથા નીચલી અદાલતોમાં 4 કરોડ 62 લાખ 34 હજાર 646 ખટલા 10 મહિના પહેલા પડતર હતા.
કારણ
ખટલાનો ભરાવો થવાનું કારણ ન્યાયાધીશો ન હોવા અને વકિલો વારંવાર મુદત લેતા હોવાથી છે. ગુજરાત વડી અદાલતમાં ન્યાયાધીશની 52માંથી 20 જગ્યા 10 મહિના પહેલા ખાલી હતી. રાજ્યની જિલ્લા અને નીચલી અદાલતોમાં ન્યાયાધીશની 1 હજાર 720 પદોમાંથી 535 જગ્યા ખાલી હતી.
ઝૂંબેશ
ગુજરાતમાં 1 જુલાઈ 2025થી 30 સપ્ટેમ્બર 2025 દરમિયાન ખટલા કે અદાલતી બાબત કે મુકદ્દમો અંગે અદાલતની અલાયદી મધ્યસ્થીથી સમાધાન કરવા માટે 90 દિવસ અદાલતોમાં કામ ચાલું હતું.
નાલસા તથા MCPC (મીડીયેશન એન્ડ કન્સિલિયેશન પ્રોજેક્ટ કમિટી) દ્વારા ‘મીડીયેશન ફોર ધ નેશન’ 90 દિવસની મીડિયેશન ડ્રાઇવ (મધ્યસ્થી કરણ ઝુંબેશ) શરૂ કરવામાં આવી હતી.
રાજ્યની તાલુકા કોર્ટ, ડિસ્ટ્રિક્ટ કોર્ટ તથા હાઇકોર્ટના પડતર ખટલામાં મધ્યસ્થી કરણ કરાવી સમાધાન લાવવાના પ્રયત્નો કરવામાં આવ્યા હતા.
સમાધાન થાય તે માટે કોર્ટમાંથી ખટલાઓને મીડિયેશનમાં મોકલવામાં આવ્યા હતા.
જેમાં, ઘરેલુ હિંસાના કેસો, ચેક પરત ફરવા, વ્યાપારી વિવાદો, નોકરીના ખટલા, સમાધાન લાયક ફોજદારી ખટલા, ગ્રાહક તકરાર, પાર્ટીશનના દાવાઓ, જમીન સંપાદન, સિવિલ દાવાઓ પૂર્ણ થાય તે તમામ કેસો મધ્યસ્થી કરણમાં મુકવામાં આવ્યા હતા.
સર્વોચ્ચ અદાલતના મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ બી. આર. ગવાઈ તથા ન્યાયમૂર્તિ સૂર્યકાંત, કારોબારી અધ્યક્ષ, નાલસાના માર્ગદર્શન હેઠળ આ ખટલાનો ત્વરિત નિકાલ થાય તે હેતુથી અભિયાન થયું હતું.
શું છે કાયદો
સંસદ દ્વારા મધ્યસ્થી અધિનિયમ, 2023 ઘડવામાં આવ્યો છે જે મધ્યસ્થતાને પ્રોત્સાહન આપવા અને સુવિધા આપવા, સંસ્થાકીય મધ્યસ્થતાને પ્રોત્સાહન આપવા, મધ્યસ્થી સમાધાન કરારો લાગુ કરવા, નિયમનકારી સંસ્થાની સ્થાપના કરવા, સમુદાયની મધ્યસ્થતાને પ્રોત્સાહિત કરવા, ઓનલાઇન મધ્યસ્થતાને સ્વીકાર્ય બનાવવા અને ખર્ચ-અસરકારક પદ્ધતિ છે.
કાયદાની કલમ 8 થી 12 મધ્યસ્થીઓની લાયકાત અને દેખરેખ માટે પ્રદાન કરે છે. આ અધિનિયમ વિદેશી નાગરિકોને તેમની લાયકાત, અનુભવ અને માન્યતાને ધ્યાનમાં રાખીને ચોક્કસ શરતો હેઠળ મધ્યસ્થી તરીકે નિમણૂક કરવાની મંજૂરી આપે છે.
કલમ 18 એ જોગવાઈ કરે છે કે મધ્યસ્થી કાર્યવાહી પ્રથમ રજૂઆતની તારીખથી 120 દિવસની અંદર અથવા જો પક્ષકારો દ્વારા સંમત થાય તો 180 દિવસની વિસ્તૃત સમયમર્યાદા માટે પૂર્ણ થાય છે.
1988માં સમાધાન કોર્ટની રજૂઆત સહિત અનેક ભલામણ હતી. 9 એપ્રિલ 2005ના રોજ ભારતના તત્કાલીન મુખ્ય ન્યાયાધીશ જસ્ટિસ આર.સી. લાહોટી, મધ્યસ્થી અને સમાધાન પ્રોજેક્ટ કમિટી (MCPC) ની સ્થાપનાનો આદેશ આપીને ભારતમાં મધ્યસ્થતાને વધુ વેગ આપ્યો.
અમલીકરણને સક્ષમ કરવા માટે સર્વોચ્ચ અદાલત દ્વારા એક સમિતિની રચના કરવામાં આવી હતી. આ સમિતિએ મોડલ રૂલ્સ, 2003નો મુસદ્દો તૈયાર કર્યો જે વિવિધ હાઈકોર્ટ માટે તેમના પોતાના મધ્યસ્થી નિયમો ઘડવામાં મોડેલ તરીકે સેવા આપે છે.
મધ્યસ્થતા અધિનિયમ 2023: ખાસ કરીને સંસ્થાકીય મધ્યસ્થતાને પ્રોત્સાહન આપવા અને સુવિધા આપવાનો છે. આ કાયદો ખર્ચ-અસરકારક અને સમય-બાઉન્ડ રીતે ઑનલાઇન અને સમુદાય મધ્યસ્થી દ્વારા વિવાદના નિરાકરણને પણ સંબોધિત કરે છે. વધુમાં, આ અધિનિયમ મધ્યસ્થી પતાવટ કરારોના અમલ અને મધ્યસ્થતા કાઉન્સિલ ઓફ ઈન્ડિયાની સ્થાપના માટે જોગવાઈ કરે છે. મધ્યસ્થી, મૂળભૂત પરિભાષામાં, બે હરીફ પક્ષો વચ્ચે તૃતીય પક્ષ દ્વારા હસ્તક્ષેપની પ્રક્રિયા છે, જેમાં તેઓને સમાધાન કરાવવા અથવા મુકદ્દમામાં ગયા વિના તેમના વિવાદનું સમાધાન કરવા માટે સમજાવવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે. મધ્યસ્થી એ નવી પ્રક્રિયા નથી અને તેનો ઉલ્લેખ સિવિલ પ્રોસિજર કોડ, 1908ની કલમ 89(1)માં પણ કરવામાં આવ્યો છે, જે સિવિલ પ્રોસિજર કોડ (સુધારા) અધિનિયમ 1999 દ્વારા રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો અને અદાલતોને પક્ષકારોને આર્બિટ્રેશનમાં મોકલવાની જોગવાઈ છે, સમાધાન, ન્યાયિક સમાધાન અથવા વિવાદના નિરાકરણ માટે મધ્યસ્થી.
સિંગાપોર સંમેલનઃ ભારતે 7મી ઓગસ્ટ 2019ના રોજ સિંગાપોર સંમેલન પર હસ્તાક્ષરકર્તા હોવાને કારણે, આંતરરાષ્ટ્રીય મધ્યસ્થતાને વધતી જતી વિવાદ નિવારણ પદ્ધતિ તરીકે ઓળખવા માટે નોંધપાત્ર પ્રયાસ કરે છે. જો કે, અમલીકરણ સુનિશ્ચિત કરવા માટે દેશ દ્વારા સિંગાપોર સંમેલનને બહાલી આપવાની ચોક્કસ જરૂરિયાત છે. મધ્યસ્થી અધિનિયમ હાલમાં ભારતમાં આંતરરાષ્ટ્રીય મધ્યસ્થીની પ્રક્રિયા અને અમલીકરણ અંગે મૌન છે. આમ, જ્યારે ભારત સંમેલનને બહાલી આપે છે ત્યારે ભવિષ્યમાં વધુ સુધારાઓ જોવા મળી શકે છે.
મધ્યસ્થી કાયદાના પાયોનિયરઃ મધ્યસ્થી કાયદો ભારતમાં સંસ્થાકીય મધ્યસ્થતાને પ્રોત્સાહન આપવા માંગે છે. આ કાયદો બે પ્રકારની સંસ્થાઓનો વિચાર કરે છે, જેમ કે. મધ્યસ્થી સંસ્થાઓ (MIs) કે જે મધ્યસ્થી અને મધ્યસ્થી સેવા પ્રદાતાઓ (MSPs) ને તાલીમ આપશે જે મધ્યસ્થી કરવા ઇચ્છતા પક્ષકારોને મધ્યસ્થી સેવાઓ પ્રદાન કરશે. વૈવાહિક કારણો, કૌટુંબિક વિવાદો, બાળ કસ્ટડી વિવાદો, મિલકત વિભાજન વિવાદોમાંથી ઉદ્ભવતા વિવાદોમાં મધ્યસ્થતાના સંદર્ભમાં બીજી એક ખામી ઉદભવે છે જ્યાં પક્ષકારોમાંથી એક વિદેશમાં રહેતો હોઈ શકે છે. “આંતરરાષ્ટ્રીય મધ્યસ્થી” ની વ્યાખ્યાને ફક્ત વ્યાપારી વિવાદો સુધી મર્યાદિત કરીને, અધિનિયમ તેના કાર્યક્ષેત્રમાંથી ઉપરોક્ત કારણોની મોટી સંખ્યાને બાકાત રાખે છે, જેનાથી આવા પક્ષકારોને પરસ્પર સંતોષકારક પ્રક્રિયા તરીકે મધ્યસ્થી મેળવવાથી મર્યાદિત કરે છે.
અધિનિયમની કલમ 28: મધ્યસ્થી અધિનિયમ 2023, જ્યારે કાનૂની પ્રણાલીમાં મધ્યસ્થતાને એકીકૃત કરવામાં નિર્ણાયક પ્રગતિ, તેની ટીકાઓ વિના નથી. અધિનિયમની કલમ 28, છેતરપિંડી, ભ્રષ્ટાચાર, ઢોંગ જેવા વિશિષ્ટ આધારો પર મધ્યસ્થી કરારો માટે પડકારોને મંજૂરી આપે છે અથવા જ્યારે કલમ 6 ના દાયરાની બહાર આવતા વિવાદો માટે મધ્યસ્થી કરવામાં આવી હતી. સંભવિત 90-દિવસનું વિસ્તરણ. જો કે, કરારને પડકારવા માટેના આ આધારો પ્રતિબંધિત છે અને તે મર્યાદા અવધિની બહાર દબાણ, બળજબરી અથવા છેતરપિંડીની શોધ જેવા મુદ્દાઓને સમાવતા નથી.
સહયોગ અને સહકારની સંસ્કૃતિને પ્રોત્સાહન: તેમ છતાં, મધ્યસ્થી અધિનિયમ, 2023 એ વિવાદના નિરાકરણના ક્ષેત્રમાં રમત-બદલતો વિકાસ છે. સ્પષ્ટ ધોરણો સ્થાપિત કરીને, ગોપનીયતા વધારીને, પ્રોત્સાહનો આપીને અને અમલીકરણની ખાતરી કરીને, આ કાયદાએ મધ્યસ્થી લેન્ડસ્કેપને નોંધપાત્ર રીતે પુનઃઆકાર આપ્યો છે. તે વિવાદોને ઉકેલવા માટેના પ્રાથમિક માર્ગ તરીકે મધ્યસ્થતાને પ્રોત્સાહન આપે છે, જેનો ઉદ્દેશ્ય કાનૂની પ્રક્રિયાઓને સુવ્યવસ્થિત કરવાનો છે જ્યારે વિરોધાભાસી પક્ષો વચ્ચે સહયોગ અને સહકારની સંસ્કૃતિને પ્રોત્સાહન આપે છે. આ અધિનિયમ વિવાદના નિરાકરણ માટે વધુ કાર્યક્ષમ, અસરકારક અને સુમેળભર્યા અભિગમ તરફ નોંધપાત્ર પ્રગતિનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.
ઓનલાઈન મધ્યસ્થી માટે વૈધાનિક માન્યતા: રોગચાળાએ ન્યાય વિતરણ પ્રણાલીમાં ટેકનોલોજીની ભૂમિકાને ભારપૂર્વક સ્થાપિત કરી છે. ભારતીય ન્યાયિક પ્રણાલીએ ટેક્નોલોજી સાથે નોંધપાત્ર રીતે અનુકૂલન કર્યું છે અને મહામારી પછી પણ હાઇબ્રિડ સુનાવણી ચાલુ રાખવાનું નક્કી કર્યું છે. ખાસ કરીને ઓછી ઔપચારિકતાઓ અને પેપરવર્ક સામેલ હોવાને કારણે મધ્યસ્થી ટેક્નોલોજીને અનુકૂલનક્ષમ રીતે જોવા મળે છે. અધિનિયમ પ્રકરણ VII માં ઓનલાઈન મધ્યસ્થી માટે વૈધાનિક માન્યતા પ્રદાન કરે છે પરંતુ ઓનલાઈન મધ્યસ્થી માટે પક્ષકારોની લેખિત સંમતિ લેવી ફરજિયાત બનાવે છે. ઓનલાઇન મધ્યસ્થીઓના સંચાલનમાં થતી કાર્યવાહી અને સંચારની ગુપ્તતા અને અખંડિતતા જાળવવા પર ભાર મૂકવામાં આવે છે.
અધિનિયમની પ્રથમ સૂચિ: જે અમુક વિવાદોને મધ્યસ્થી કરવામાંથી મુક્તિ આપે છે તે પણ એક સમસ્યા વિસ્તાર છે કારણ કે તેમાં સૂચિબદ્ધ ઘણા વિવાદો મધ્યસ્થી માટે યોગ્ય છે અને આ વિવાદોને મધ્યસ્થી કરવા પર વૈધાનિક પ્રતિબંધ મૂકવાનો કોઈ અર્થ નથી. અધિનિયમની લાગુતાને અયોગ્ય રીતે પ્રતિબંધિત ન કરવી જોઈએ અને વિવાદોની વ્યાપક શ્રેણીને સ્વીકારવી જોઈએ. મધ્યસ્થી પૂર્ણ કરવા માટેની સમય મર્યાદા કલમ 18 હેઠળ ઝડપી અને કાર્યક્ષમ વિવાદના નિરાકરણના હેતુથી રજૂ કરવામાં આવી છે. જો કે, એવી દલીલ કરી શકાય છે કે, મધ્યસ્થી એ એક કે તમામ પક્ષકારોને મધ્યસ્થીમાંથી ખસી જવાનો દરેક અધિકાર આપે છે તે સંપૂર્ણ સંમતિપૂર્ણ પ્રક્રિયા છે, પૂર્ણ કરવા માટે સમય મર્યાદા રાખવાથી પક્ષકારોને લાગે તો પ્રક્રિયા ચાલુ રાખવાની સ્વતંત્રતાને અવરોધે છે. તેની જરૂરિયાત.
જાગૃતિ ફેલાવવાના પ્રયાસો – મધ્યસ્થી ઝડપી, વધુ ખર્ચ-અસરકારક અને વિવાદાસ્પદ પક્ષો વચ્ચેના સંબંધોને જાળવવાની વધુ શક્યતાઓ પ્રદાન કરે છે તેમ છતાં, ભારતમાં હાલની મધ્યસ્થી માળખું તેની સંપૂર્ણ ક્ષમતાનો ફાયદો લેવાની મંજૂરી આપતું નથી. મધ્યસ્થી વિશે જાગૃતિ ફેલાવવાના પ્રયાસો અને કાયદાકીય શિક્ષણ અભ્યાસક્રમના ભાગ રૂપે તેનો સમાવેશ કરવા છતાં, સામાન્ય લોકોમાં મધ્યસ્થી વિશેના જ્ઞાનનો ખૂબ જ અભાવ છે. જ્યાં પણ પક્ષો મધ્યસ્થી વિશે જાગૃત છે, ત્યાં એક મોટો પડકાર એ છે કે તેઓ મધ્યસ્થીનો પ્રયાસ કરવા માટે પ્રોત્સાહનોનો અભાવ છે. ભારતમાં, મધ્યસ્થી સાથે સંકળાયેલી કેટલીક દંતકથાઓ છે જે વકીલો અને તેમના ગ્રાહકો માટે તેને એક સક્ષમ વિવાદ નિરાકરણ પદ્ધતિ તરીકે ધ્યાનમાં લેવાનું મુશ્કેલ બનાવે છે.
