Pulses procurement in India: MSP શું છે અને તેનો ઉદ્દેશ શું છે?
Pulses procurement in India: ભારતમાં સરકાર ખેડૂતો પાસેથી લઘુત્તમ ટેકાના ભાવ (MSP) પર અનાજ ખરીદવાની વ્યવસ્થા રાખે છે. પરંતુ તાજેતરના આંકડા દર્શાવે છે કે ઘઉં અને ચોખા જેવી પાણીવાળી ફસલની ખરીદી કઠોળ અને તેલીબિયાંની ખરીદીની તુલનાએ ઘણું વધુ થાય છે. આમ છતાં, કઠોળ અને તેલીબિયાંની માત્રા નબળી રહી છે, જેના કારણે ભારતમાં મોટી માત્રામાં આનું આયાત કરવું પડે છે, જે પરદેશી કરન્સીનું ભારે નુકસાન અને ફુગાવાનો કારણ બને છે.
RBI અહેવાલમાં શું જણાવાયું છે?
ભારતીય રિઝર્વ બેંકના 2024-25 પાક વર્ષની તાજા અહેવાલ મુજબ:
સરકારે કુલ 77.86 મિલિયન ટન અનાજ ખરીદ્યો છે જેમાંથી 52.26 મિલિયન ટન ચોખા અને 26.26 મિલિયન ટન ઘઉંનો સમાવેશ થાય છે.
બીજી બાજુ, કઠોળની ખરીદી માત્ર 4.6 મિલિયન ટન અને તેલીબિયાંની ખરીદી 0.6 મિલિયન ટન રહી છે.
MSPનો ઉદ્દેશ અને તેની વાસ્તવિકતા
લઘુત્તમ ટેકાના ભાવ (MSP)નો મુખ્ય ઉદ્દેશ ખેડૂતને તેના ખર્ચના મુકાબલે ઓછામાં ઓછો 50% નફો આપવો છે. સરકાર દર વર્ષે MSPમાં વધારો કરે છે જેથી ખેડૂતો વધુ કઠોળ અને તેલીબિયાં ઉગાડવા પ્રોત્સાહિત થાય. છતાં, આ પાકોની ખરીદીમાં સતત ઘટાડો અને અસ્થિરતા જોવા મળે છે, જે ખેડૂતોમાં આ પાકો અંગે વિશ્વાસની કમી દર્શાવે છે.
કઠોળની ખરીદીમાં ઐતિહાસિક ઘટાવટ
રાજ્યસભામાં આપવામાં આવેલા આંકડાઓ પ્રમાણે, છેલ્લા પાંચ વર્ષમાં કઠોળની ખરીદી આ રીતે રહી છે:
2019-20: 2.8 મિલિયન ટન
2020-21: 0.81 મિલિયન ટન
2021-22: 3.3 મિલિયન ટન
2022-23: 2.8 મિલિયન ટન
2023-24: માત્ર 0.69 મિલિયન ટન
આથી સ્પષ્ટ થાય છે કે MSP વધવા છતાં સરકારની ખરીદીની નીતિમાં સતત ખળભળાટ અને ઘટાડો છે.
નવી સરકારની યોજનાઓ
૨૦૨૫-૨૬ના બજેટમાં સરકારએ જાહેરાત કરી છે કે ૨૦૨૮-૨૯ સુધી તુવેર, અડદ અને મસૂરની ૧૦૦% ખરીદી પીએમ-આશા યોજના હેઠળ કરવામાં આવશે. આ પહેલથી દેશ કઠોળની પૂરતી ઉત્પાદન અને ખરીદી દ્વારા આત્મનિર્ભર બનવાની યોજના બનાવી રહ્યો છે.
સહકારી સંસ્થાઓની ભૂમિકા
ખાદ્ય અને સહકાર મંત્રાલયોને હુકમ આપવામાં આવ્યું છે કે રાજ્યના સહકારી સંસ્થાઓ સાથે મળીને ખેડૂતો પાસેથી સીધી અને સરળ રીતે કઠોળ તથા તેલીબિયાંની ખરીદી કરવી. આ પગલાથી ખેડૂતોને વધુ લાભકારી ભાવ મળે તેવી આશા છે.
ઘઉં અને ચોખાની વધારે ખરીદીનું કારણ શું?
ઘઉં અને ચોખા જેવા અનાજમાં સરકારી સ્ટોક માટે અને રાષ્ટ્રીય ખાદ્ય સુરક્ષા યોજના હેઠળ ૮૦ કરોડ લોકોના રાશન માટે વિશાળ માંગ રહે છે. તેથી આ પાકોની ખરીદી વધુ થાય છે અને સ્ટોક જાળવવો જરૂરી બને છે.
આ રીતે, MSP વધવા છતાં કઠોળની ખરીદીમાં ઘટાડો રહેવાનું કારણ સરકારની નીતિ અને બજાર વ્યવસ્થામાં રહેલી ખામીઓ છે. આગામી સમયમાં નવા પ્રોજેક્ટ અને સહકારી સંસ્થાઓ સાથે સમન્વયથી આ સ્થિતિમાં સુધારો થવાની અપેક્ષા રાખી શકાય છે.
