આયુર્વેદિક સારવાર કેટલી અસરકારક છે?
વૈશ્વિક સ્વાસ્થ્ય માટે સ્વયંપ્રતિરક્ષા (ઓટોઇમ્યુન) રોગો એક મોટો પડકાર બની રહ્યા છે, જેમાં શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિ ભૂલથી પોતાના જ કોષો પર હુમલો કરે છે. આધુનિક દવાઓ આ રોગો માટે લાંબા ગાળાના સંચાલન અને લક્ષણોને નિયંત્રિત કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. પરંતુ શું આયુર્વેદ આ રોગોનો મૂળમાંથી કાયમી ઉપચાર કરી શકે છે? વિશ્વ આયુર્વેદ દિવસ ૨૩ સપ્ટેમ્બરના રોજ ઉજવાઈ રહ્યો છે ત્યારે, આયુર્વેદિક નિષ્ણાતો આ અંગે શું કહે છે તે જાણવું મહત્ત્વનું છે.
ઓટોઇમ્યુન રોગો પ્રત્યે આયુર્વેદનો દ્રષ્ટિકોણ
આયુર્વેદમાં ઓટોઇમ્યુન રોગો માટે કોઈ ચોક્કસ શબ્દ નથી, પરંતુ આધુનિક રોગો જેવી જ શારીરિક પરિસ્થિતિઓનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. આયુર્વેદ અનુસાર, રોગનું મૂળ ત્રણ દોષો (વાત, પિત્ત, કફ)ના અસંતુલનમાં રહેલું છે. સ્વયંપ્રતિરક્ષા રોગોને આયુર્વેદમાં નીચે મુજબ સમજવામાં આવે છે:
- અગ્નિ (પાચનશક્તિ)ની નબળાઈ: જ્યારે પાચનતંત્ર નબળું પડે છે, ત્યારે ખોરાકનું યોગ્ય રીતે પાચન થતું નથી.
- અમા (ઝેરી કચરો)નું નિર્માણ: અપૂર્ણ પાચનથી શરીરમાં ચીકણો, ઝેરી કચરો (અમા) બને છે.
- સ્રોતસમાં અવરોધ: આ ઝેરી કચરો શરીરની સૂક્ષ્મ નળીઓ (સ્રોતસ)ને અવરોધે છે, જેના કારણે દોષોનું અસંતુલન સર્જાય છે અને કોષોનો નાશ થાય છે.
આયુર્વેદમાં આવા રોગો માટે, રુમેટોઇડ આર્થરાઈટિસ (આમાવત), સિસ્ટમિક લ્યુપસ એરિથેમેટોસસ (વાતરક્ત), અને સોરાયસિસ (કુષ્ઠ) જેવા રોગો સાથે સરખાવવામાં આવે છે.
આયુર્વેદિક ઉપચાર પદ્ધતિ અને તેની સફળતા
આયુર્વેદિક ચિકિત્સા પદ્ધતિ રોગપ્રતિકારક શક્તિને દબાવવાને બદલે તેને સંતુલિત કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. આ માટે નીચેની પદ્ધતિઓ અપનાવવામાં આવે છે:
- શુદ્ધિકરણ (શોધન): પંચકર્મ જેવી પ્રક્રિયાઓ (જેમ કે વિરેચન અને બસ્તિ) દ્વારા શરીરમાંથી ઝેરી તત્વોને દૂર કરવામાં આવે છે.
- હર્બલ ઇમ્યુનોમોડ્યુલેશન: રોગપ્રતિકારક શક્તિને સુધારવા માટે ખાસ ઔષધીઓનો ઉપયોગ થાય છે.
- ગુડુચી (Tinospora cordifolia): આ ઔષધિ આમાને પચાવવામાં મદદ કરે છે અને બળતરા વિરોધી ગુણો ધરાવે છે.
- અશ્વગંધા (Withania somnifera): આ ઔષધિ રોગપ્રતિકારક તંત્રને સંતુલિત કરવામાં મદદ કરે છે અને તાણ ઘટાડે છે.
- મન-શરીરનું એકીકરણ: યોગ અને પ્રાણાયામ દ્વારા વાત દોષને સંતુલિત કરવામાં આવે છે, જે તાણ-પ્રેરિત બળતરા ઘટાડવામાં મદદ કરે છે.
સંશોધનો અને કેસ સ્ટડીઝ:
- WHO/ICMR અભ્યાસ: ૧૯૭૭ થી ૧૯૮૪ દરમિયાન હાથ ધરાયેલા એક અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું કે શાસ્ત્રીય આયુર્વેદિક સારવાર રુમેટોઇડ આર્થરાઈટિસ (RA) માટે અસરકારક અને સુરક્ષિત છે. દર્દીઓમાં સાંધાના દુખાવા, સોજા અને પકડવાની શક્તિમાં સુધારો જોવા મળ્યો હતો.
- અન્ય અભ્યાસો: અન્ય એક નાના પાયલોટ અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું કે આયુર્વેદિક ઔષધીઓનું મિશ્રણ RA માટે મેથોટ્રેક્સેટ જેવી પરંપરાગત દવાઓ જેટલું જ અસરકારક છે.
સુરક્ષા અને સાવચેતી
જ્યારે આયુર્વેદ અસરકારક સાબિત થયું છે, ત્યારે એક મુખ્ય ચિંતા ભારે ધાતુઓ (heavy metals) ના દૂષણની છે.
- કેટલાક પરંપરાગત આયુર્વેદિક ઉત્પાદનોમાં સીસું, પારો કે આર્સેનિક જેવા તત્વો ઝેરી માત્રામાં હોઈ શકે છે.
- એક અભ્યાસમાં ૪૨ આયુર્વેદિક ઉત્પાદનોનું પરીક્ષણ કરતા તમામ ફોર્મ્યુલેશનમાં ભારે ધાતુઓ મળી આવી હતી.
- આ ધાતુઓનું લાંબા ગાળાનું સેવન ન્યુરોલોજીકલ સમસ્યાઓ, કિડનીને નુકસાન અને કેન્સરનું જોખમ વધારી શકે છે.
આથી, આયુર્વેદિક ઉપચાર લેતા પહેલા, દર્દીઓએ માત્ર પ્રમાણિત અને સખત પરીક્ષણ કરાયેલી દવાઓનો જ ઉપયોગ કરવો જોઈએ. એક અનુભવી અને પ્રમાણિત આયુર્વેદિક ચિકિત્સકની સલાહ લેવી હિતાવહ છે.
નિષ્કર્ષમાં, આયુર્વેદ સ્વયંપ્રતિરક્ષા રોગોના કાયમી ઉપચારનો દાવો કરતું નથી, પરંતુ તે ચોક્કસપણે લક્ષણોને નિયંત્રિત કરવા અને શરીરને મૂળભૂત સ્તરે સુધારવા માટે એક સફળ અને સર્વાંગી માર્ગ પ્રદાન કરે છે.
