RBI ગમે તેટલી નોટો કેમ છાપી શકતી નથી? જાણો આનાથી તમારા ખિસ્સા પર સીધી અસર કેવી પડશે
લોકો ઘણીવાર વિચારે છે – જ્યારે રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા પાસે નોટ છાપવાનું મશીન હોય, ત્યારે તેઓ ઇચ્છે તેટલી નોટો કેમ છાપતા નથી અને બધાને ધનવાન કેમ નથી બનાવતા? તે સરળ અને આકર્ષક લાગે છે, પરંતુ વાસ્તવિકતા બિલકુલ વિપરીત છે. નોટો છાપવી એ કોઈપણ દેશની આર્થિક સમસ્યાનો ઉકેલ નથી, પરંતુ ઘણી વખત તે પોતે જ સૌથી મોટી કટોકટી બની જાય છે.
નોટ છાપવાથી સમસ્યા કેમ વધે છે?
કોઈપણ દેશની વાસ્તવિક તાકાત ફક્ત કાગળની નોટોમાં નથી, પરંતુ ઉત્પાદન, સેવાઓ અને સંસાધનોમાં છે. જો કોઈ કારણ વગર નોટો છાપીને બજારમાં મૂકવામાં આવે છે, તો લોકોના હાથમાં પૈસા વધશે પણ માલ અને સેવાઓ એટલી વધશે નહીં. આવી સ્થિતિમાં, માંગ વધુ થાય છે અને પુરવઠો મર્યાદિત થઈ જાય છે, જેના કારણે કિંમતો ઝડપથી વધવા લાગે છે. આ પરિસ્થિતિ ધીમે ધીમે અતિશય ફુગાવામાં ફેરવાઈ જાય છે, એટલે કે, પૈસાનું મૂલ્ય લગભગ સમાપ્ત થઈ જાય છે.
આફ્રિકાનો ઝિમ્બાબ્વે આ સત્યનું સૌથી મોટું ઉદાહરણ છે. સરકારે ખાધને પહોંચી વળવા અને જનતાને રાહત આપવાના નામે સતત નોટો છાપી. પરિણામ એ આવ્યું કે ત્યાં ૧૦૦ ટ્રિલિયન ડોલરની નોટ જારી કરવામાં આવી, પરંતુ તેનાથી એક રોટલી પણ ખરીદી શકાઈ નહીં. નોટો છાપવાથી લોકોના ખિસ્સા ભરાઈ ગયા, પણ પેટ ખાલી રહ્યું. અંતે, અર્થતંત્ર સંપૂર્ણપણે પડી ભાંગ્યું અને તેમને વિદેશી ચલણ (ડોલર) પર આધાર રાખવો પડ્યો.
વેનેઝુએલાની દુર્ઘટના
વેનેઝુએલાની અર્થવ્યવસ્થા, જેનું અર્થતંત્ર તેલ નિકાસ પર આધારિત છે, તેણે પણ આવી જ પરિસ્થિતિનો સામનો કરવો પડ્યો. ૨૦૧૪ પછી, જ્યારે તેલના ભાવ ઘટ્યા, ત્યારે આવકમાં ઘટાડો થયો અને સરકારે ખર્ચાઓને પહોંચી વળવા માટે નોટો છાપવાનું શરૂ કર્યું. શરૂઆતમાં એવું લાગતું હતું કે આનાથી કટોકટી ટળી જશે, પરંતુ થોડા વર્ષોમાં બજારમાં પૈસાનો પૂર આવ્યો અને માલની અછતને કારણે પરિસ્થિતિ વધુ ખરાબ થઈ ગઈ. ૨૦૧૮ સુધીમાં, ફુગાવાનો દર ૧૦,૦૦,૦૦૦% થી ઉપર પહોંચી ગયો. પરિસ્થિતિ એટલી બગડી ગઈ કે સરકારે વારંવાર નવી નોટો જારી કરવી પડી અને કરોડો લોકો ભૂખમરાની અણી પર પહોંચી ગયા.
ખરા માર્ગ શું છે?
તે સ્પષ્ટ છે કે ફક્ત નોટો છાપવાથી ગરીબી દૂર થતી નથી, પરંતુ ફુગાવો અને કટોકટી વધુ ઘેરી બને છે. કોઈપણ દેશ માટે સાચો રસ્તો એ છે કે ઉત્પાદન ક્ષમતા વધારવી, ઉદ્યોગ અને સેવાઓનો વિસ્તાર કરવો અને સંસાધનોનો વધુ સારો ઉપયોગ કરવો. આ એવા પગલાં છે જે લાંબા ગાળે અર્થતંત્રને મજબૂત બનાવે છે.
