RBIનો ઐતિહાસિક નિર્ણય: આજથી ચેક ક્લિયરન્સના નિયમોમાં મોટો ફેરફાર, હવે પૈસા કલાકોમાં ખાતામાં જમા
ભારતીય બેન્કિંગ સિસ્ટમમાં આજે, ૪ ઓક્ટોબર, ૨૦૨૫ ના રોજ એક યુગ બદલાવ લાવનારો મોટો ફેરફાર અમલમાં આવ્યો છે. રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા (RBI) ની નવી ફાસ્ટ ચેક ક્લિયરન્સ સિસ્ટમ હેઠળ, ચેક ક્લિયરન્સ માટે ગ્રાહકોને હવે દિવસોની રાહ જોવી પડશે નહીં. હવે તમારો ચેક ક્લિયર થઈ જશે અને પૈસા ફક્ત થોડા કલાકોમાં તમારા બેન્ક ખાતામાં જમા થઈ જશે.
આ નિર્ણય ખાસ કરીને વેપારીઓ, નાના ઉદ્યોગપતિઓ અને તાત્કાલિક ભંડોળની જરૂરિયાતવાળા ગ્રાહકો માટે એક મોટી રાહત સમાન છે. જૂના નિયમો હેઠળ, ચેક ક્લિયરન્સમાં ઓછામાં ઓછો ૧-૨ દિવસનો સમય લાગતો હતો, જે કટોકટીની પરિસ્થિતિઓમાં ખૂબ જ મુશ્કેલ બનાવે છે. હવે ચેકને સ્કેન કરીને, રજૂ કરીને અને ક્લિયર કરીને આખી પ્રક્રિયા બેન્કના કાર્યકારી દિવસો દરમિયાન સતત ચાલુ રહેશે.
CTS માં મોટો બદલાવ: હવે સતત ક્લિયરિંગ
આ સમગ્ર પ્રક્રિયા ચેક ટ્રંકેશન સિસ્ટમ (CTS) દ્વારા સંચાલિત થાય છે.
- જૂનો નિયમ: જૂના નિયમો હેઠળ, CTS માત્ર બે દિવસના ચક્ર પર ચેક પર પ્રક્રિયા કરતી હતી, જેના કારણે ક્લિયરન્સમાં સમય લાગતો હતો.
- CTS શું છે?: CTS એ એક ઇલેક્ટ્રોનિક ચેક ક્લિયરન્સ પ્રક્રિયા છે. આ સિસ્ટમ ચેકને ભૌતિક રીતે એક બેન્કમાંથી બીજી બેન્કમાં મોકલવાની જરૂરિયાતને દૂર કરે છે. તેના બદલે, તે ચેકમાંથી ઇલેક્ટ્રોનિક છબીઓ અને ડેટા કેપ્ચર કરે છે અને તેમને ચુકવણી કરતી બેન્કને મોકલે છે, જેનાથી પ્રક્રિયા ઝડપી અને સુરક્ષિત બને છે.
- નવો ફેરફાર: RBI એ ગયા મહિને એક પરિપત્ર બહાર પાડ્યો હતો, જેમાં CTS માં સતત ક્લિયરિંગ (Continuous Clearing) અને રસીદ પર સમાધાન (Settlement on Receipt) રજૂ કરવામાં આવ્યું છે.
નવો નિયમ બે તબક્કામાં લાગુ
RBI દ્વારા આ નવી સિસ્ટમ બે તબક્કામાં લાગુ કરવામાં આવી રહી છે, જેનો પ્રથમ તબક્કો આજથી શરૂ થઈ ગયો છે.
પ્રથમ તબક્કો: ૪ ઓક્ટોબર, ૨૦૨૫ થી શરૂ
આજથી શરૂ થતા પ્રથમ તબક્કામાં નીચે મુજબની વ્યવસ્થા લાગુ કરવામાં આવી છે:
- પ્રસ્તુતિ સત્ર: સવારે ૧૦:૦૦ થી સાંજે ૪:૦૦ વાગ્યા સુધી એક જ પ્રેઝન્ટેશન સત્ર રહેશે.
- તાત્કાલિક ક્લિયરિંગ: બેન્ક શાખાઓ દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલા ચેક સ્કેન કરવામાં આવશે અને પ્રેઝન્ટેશન સમયગાળા દરમિયાન તાત્કાલિક અને સતત ક્લિયરિંગ માટે મોકલવામાં આવશે.
- પુષ્ટિકરણનો સમય: પ્રથમ તબક્કા દરમિયાન, ડ્રોઈ બેન્કોએ સાંજે ૭:૦૦ વાગ્યા સુધીમાં તેમને રજૂ કરાયેલા ચેકની પુષ્ટિ (પોઝિટિવ/નેગેટિવ) કરવી પડશે.
- ડિફોલ્ટ સ્વીકૃતિ: જો ડ્રોઈ બેન્ક દ્વારા નિર્ધારિત સમય સુધીમાં પુષ્ટિ ન થાય, તો તે ચેકને સ્વીકૃત ગણવામાં આવશે અને સમાધાન માટે શામેલ કરવામાં આવશે.
બીજો તબક્કો: ૩ જાન્યુઆરી, ૨૦૨૬ થી અમલ
આ પ્રક્રિયાનો બીજો તબક્કો ૩ જાન્યુઆરી, ૨૦૨૬ થી અમલમાં આવશે, જે ક્લિયરન્સને વધુ ઝડપી બનાવશે.
- ક્લિયર કલાક: બીજા તબક્કામાં, ચેકનો સમાપ્તિ સમય બદલીને T+૩ ‘ક્લીયર’ કલાક કરવામાં આવશે.
- ઉદાહરણ: RBI ના ઉદાહરણ મુજબ, જો ડ્રોઅર બેન્કને સવારે ૧૦:૦૦ થી ૧૧:૦૦ વાગ્યાની વચ્ચે ચેક મળે, તો તેની પોઝિટિવ કે નેગેટિવ પુષ્ટિ બપોરે ૨:૦૦ વાગ્યા સુધીમાં (એટલે કે ૧૧:૦૦ વાગ્યાથી ૩ કલાક) કરવાની રહેશે. જો આ સમયગાળામાં પુષ્ટિ ન મળે, તો ચેક બપોરે ૨ વાગ્યે સ્વીકારવામાં આવશે અને સમાધાન માટે સમાવેશ કરવામાં આવશે.
ગ્રાહકો માટે તાત્કાલિક ચુકવણી
સમાધાન પ્રક્રિયા પૂર્ણ થયા પછી, ક્લિયરિંગ કોર્પોરેશન પ્રસ્તુતકર્તા બેન્કને સકારાત્મક અને નકારાત્મક પુષ્ટિ પ્રદાન કરશે.
- ફંડ રિલીઝ: પ્રસ્તુતકર્તા બેન્ક ચેકની પ્રક્રિયા કરશે અને ગ્રાહકને તાત્કાલિક ચુકવણી રિલીઝ કરશે.
- સમય મર્યાદા: આ ચુકવણી સફળ સમાધાનના એક કલાકની અંદર થશે, જે સામાન્ય સુરક્ષા પગલાંને આધીન રહેશે.
આ ફેરફાર બેન્કિંગ સિસ્ટમની કાર્યક્ષમતામાં વધારો કરશે, ગ્રાહકો માટે ભંડોળની ઉપલબ્ધતામાં સુધારો કરશે અને વ્યવસાયિક વ્યવહારોને ઝડપી બનાવશે. RBI એ તમામ બેન્કોને આ નવા ફેરફારો વિશે તેમના ગ્રાહકોને સંપૂર્ણપણે જાણ કરવા અને નિર્ધારિત તારીખો પર CTS માં સતત ક્લિયરિંગમાં ભાગ લેવા માટે તૈયાર રહેવા નિર્દેશ આપ્યો છે.
