Kumbh Mela 2025: ભારતના તે રાજા કોણ હતા જે દર 5 વર્ષે પ્રયાગરાજના કુંભમાં પોતાની સંપત્તિનું દાન કરતા હતા?
કુંભ મેળો 2025: સમ્રાટ હર્ષવર્ધન કોણ હતા, જે દર પાંચ વર્ષે કુંભમાં પોતાની સંપત્તિનું દાન કરતા હતા. એવું કહેવાય છે કે તેઓ તેમનો ખજાનો સંપૂર્ણપણે ખતમ થઈ ગયો ત્યાં સુધી દાન કરતા રહ્યા.
Kumbh Mela 2025: પ્રયાગરાજમાં મહાકુંભ ચાલી રહ્યો છે અને દેશ-વિદેશના સંતો, સાધુઓ અને ભક્તો ત્રિવેણી સંગમમાં પવિત્ર ડૂબકી લગાવી રહ્યા છે. કેટલાક લોકો ત્યાં કલ્પવાસ પણ કરી રહ્યા છે. કુંભ એ દાન, મુક્તિ પ્રાપ્તિ અને પાપોથી મુક્તિનો ઉત્તમ અવસર છે. પરંતુ શું તમે જાણો છો કે આ કાર્યક્રમ કોણે શરૂ કર્યો હતો, જેને આજે વિશ્વનો સૌથી મોટો ધાર્મિક કાર્યક્રમ કહેવામાં આવે છે?
વેદ અને પુરાણોમાં પણ કુંભનો ઉલ્લેખ છે. પરંતુ કુંભને મેળાના રૂપમાં યોજવાની શરૂઆત રાજા હર્ષવર્ધન દ્વારા કરવામાં આવી હોવાનું માનવામાં આવે છે. ઇતિહાસકારોના મતે, 16 વર્ષની ઉંમરે રાજા બનેલા હર્ષવર્ધને કુંભ મેળાની શરૂઆત કરી હતી. એટલું જ નહીં, તે દર વર્ષે કુંભમાં પોતાની બધી સંપત્તિનું દાન કરતો હતો અને જ્યાં સુધી તેની પાસે જે કંઈ હતું તે બધું ખતમ ન થઈ જાય ત્યાં સુધી દાન કરતો રહ્યો. ઇતિહાસકાર કે.સી. શ્રીવાસ્તવે તેમના પુસ્તક ‘પ્રાચીન ભારતનો ઇતિહાસ’ માં આ બધી બાબતોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
તમને જણાવી દઈએ કે હર્ષવર્ધન (590-647) પ્રાચીન ભારતના સમ્રાટ હતા. તેમણે ઉત્તર ભારતના ઘણા વિસ્તારોમાં એક મજબૂત સામ્રાજ્ય સ્થાપ્યું અને પંજાબ સિવાય સમગ્ર ઉત્તર ભારત પર શાસન કર્યું. હર્ષવર્ધનને ભારતના છેલ્લા મહાન સમ્રાટ કહેવામાં આવે છે જેમણે કન્નૌજને રાજધાની બનાવીને સમગ્ર ઉત્તર ભારતને એક કરવામાં સફળતા મેળવી.
સમ્રાટ હર્ષવર્ધને આવા દાન આપ્યા હતા
આપણે જાણીએ છીએ કે સમ્રાટ હરશ્વર્ધન પ્રાચીન ભારતના એક મહાન શાસક હતા, અને તેમના દાનના કામો ખૂબ પ્રસિદ્ધ છે. તેઓનો દાનપ્રતિષ્ઠા એ વિશ્વસનીયતા અને દયા માટે પ્રખ્યાત હતી. સમ્રાટ હરશ્વર્ધન પોતાના શાસનના સમયે દર વર્ષે કાંકુણીઓના સમારોહમાં વિશેષ દાન આપી આપણી ભવિષ્યની માટે એક મૂલ્યવાન ઊદાહરણ છોડી ગયો.
સમ્રાટ હરશ્વર્ધન દર વખતે દાન આપવા માટે પહેલા ભગવાન સૂર્ય, ભગવાન શિવ અને બુધના પૂજાવિધિમાં લાગતા હતા. તેમનો શ્રદ્ધા અને ભક્તિથી દાનનો સમય શરૂ થતો હતો. એના બાદ તેઓ બ્રાહ્મણો, આચાર્યો, દિનદયાળુઓ અને બૌદ્ધ ભિક્ષુઓને યથાશક્તિ દાન આપતા હતા.
જ્યાં સુધી તેમના દાનના સ્વરૂપની વાત છે, કહેવાય છે કે, તેઓ પોતાના રાજકીય ખજાનાનું સંપૂર્ણ ઉપયોગ કરી રહ્યા હતા અને દાનના આદરથી તે ખજાનાને સાફ કરી દેતા. એવું પણ કહેવાય છે કે, સમ્રાટ હરશ્વર્ધન પોતાની રાજસી વસ્ત્રો અને શાહી આભૂષણો પણ દાન કરતો હતો.
કેટલાંક સ્થળોએ એવું પણ કહેવાય છે કે, હરશ્વર્ધન પોતાની સંપત્તિ ચાર ભાગોમાં વિભાજિત કરી દાન કરતો હતો. આ ચાર ભાગો હતા:
- રાજકુટુંબ માટે
- સેના અને પ્રશાસન માટે
- ધાર્મિક કર્મ માટે
- ગરીબો માટે
આ રીતે, હર્ષવર્ધનના દાન અને ઉદારતાના કાર્યોએ તેમને આખો રાજસભા અને સમાજમાં મર્યાદા અને શ્રદ્ધા પ્રાપ્ત કરી હતી.
કુંભનું સૌથી પહેલું લેખિત વર્ણન
કુંભ મેલા ભારતીય સંસ્કૃતિનો એક મહત્વપૂર્ણ અને ઐતિહાસિક ભાગ છે, જેમાં તેનું વર્ણન વેદ, પુરાણ અને ઐતિહાસિક કાગળોમાં મળી આવે છે. એમ માનવામાં આવે છે કે કુંભનું આયોજન તે સ્થળોએ કરવામાં આવે છે જ્યાં સાગર મंथન સમયે અમૃત કલશની બીંધી પડી હતી. આ સ્થળોમાં પ્રયાગરાજ (આલાહાબાદ), હરિદ્વાર, ઉઝૈન અને નાસિકનો સમાવેશ થાય છે.
કુંભનું સૌથી પહેલું લખિત વર્ણન વેદ અને પુરાણોમાં મળ્યું છે અને આ ધર્મિક રીતે અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે. પુરાણો મુજબ, જ્યારે દેવો અને દૈત્યોએ સાગર મન્થન કર્યું હતું, ત્યારે અમૃત કલશમાંથી અમૃતની બીંધી આ સ્થળોએ પડી હતી. આ સ્થળોએ કુંભનું આયોજન કરવામાં આવે છે, જેના દ્વારા ભક્તો પોતાની આત્માની શુદ્ધિ અને મોક્ષની પ્રાપ્તિની મન્નત રાખે છે.
ઐતિહાસિકદૃષ્ટિએ પણ કુંભના પ્રાચીન ઈતિહાસને દર્શાવતા લખિત પુરાવા ઉપલબ્ધ છે. એવું કહેવાય છે કે કુંભ મેલા લગભગ 2000 વર્ષ જૂનો છે અને તેનો સૌથી જૂનો લખિત ઉલ્લેખ ચીની પ્રવાસી હ્વેન ત્સાંગ (Xuanzang) દ્વારા કરવામાં આવ્યો હતો. હ્વેન ત્સાંગે રાજા હર્ષવર્ધનના સમયમાં કન્નૌજમાં આયોજિત એક ભવ્ય ધાર્મિક સબાની ઉલ્લેખ કર્યો હતો, જેમાં હજારોથી વધુ ભિક્ષુઓ ભાગ લઈ રહ્યા હતા. તેમણે આ સાથે દર પાંચ વર્ષે આયોજિત “મહામોક્ષ હરિષદ” નામના ધાર્મિક ઉત્સવનો પણ ઉલ્લેખ કર્યો હતો, જે કુંભના આયોજનોનો એક ભાગ હતો.
આ રીતે, કુંભ મેળા માત્ર ધાર્મિક દૃષ્ટિએ જ નહિ, પરંતુ ઐતિહાસિક અને સાંસ્કૃતિક દૃષ્ટિએ પણ ભારતીય સમાજમાં અત્યંત મહત્વનો સ્થાન ધરાવે છે.
