ભારતનો મોટો વ્યૂહાત્મક નિર્ણય: સિંધુ જળ સંધિ સસ્પેન્ડ કર્યા બાદ ચેનાબ નદી પર સાવલકોટ પ્રોજેક્ટને પર્યાવરણીય મંજૂરી
એપ્રિલ ૨૦૨૫ના પહેલગામ આતંકવાદી હુમલા બાદ ભારતે પાકિસ્તાન સાથેની સિંધુ જળ સંધિ (IWT) સસ્પેન્ડ કર્યા પછી એક મોટો વ્યૂહાત્મક નિર્ણય લીધો છે. કેન્દ્રીય પર્યાવરણ, વન અને આબોહવા પરિવર્તન મંત્રાલયે જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં ચેનાબ નદી પર લાંબા સમયથી પડતર સાવલકોટ જળવિદ્યુત પ્રોજેક્ટને આખરે પર્યાવરણીય મંજૂરી આપી દીધી છે.
આ ૧૮૫૬ મેગાવોટના મહત્ત્વાકાંક્ષી પ્રોજેક્ટને મંજૂરી મળવી એ માત્ર પાવર પ્રોજેક્ટની શરૂઆત નથી, પરંતુ સિંધુ પ્રણાલીની પશ્ચિમી નદીઓ પર ભારતની હાઇડ્રોપાવર ક્ષમતાનો પૂર્ણ ઉપયોગ કરવાના નવા સંકલ્પને દર્શાવે છે.
વ્યૂહાત્મક મહત્ત્વ અને ઝડપી મંજૂરી
સાવલકોટ પ્રોજેક્ટ દાયકાઓથી કેન્દ્ર-રાજ્ય વિવાદો અને પાકિસ્તાનના વાંધાઓને કારણે વિલંબનો સામનો કરી રહ્યો હતો. જોકે, સિંધુ જળ સંધિ સ્થગિત થયા પછી સરકારે આ પ્રોજેક્ટને “વ્યૂહાત્મક મહત્ત્વ” ગણાવીને મંજૂરી પ્રક્રિયાને ઝડપી બનાવી છે.
ઝડપી નિર્ણય: નદી ખીણ અને જળવિદ્યુત પ્રોજેક્ટ્સ માટેની નિષ્ણાત પર્યાવરણીય મૂલ્યાંકન સમિતિ (EAC) ની ૪૦મી બેઠક ૨૬ સપ્ટેમ્બરે યોજાઈ હતી અને ૦૯ ઓક્ટોબર, ૨૦૨૫ ના રોજ અંતિમ મંજૂરી આપવામાં આવી હતી.
નિયમોમાં છૂટ: સામાન્ય રીતે નદીના તટપ્રદેશમાં બહુવિધ પ્રોજેક્ટ્સની સંયુક્ત અસરોનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે ફરજિયાત એવા નવા સંચિત અસર અભ્યાસમાંથી EAC એ આ પ્રોજેક્ટને મુક્તિ આપી છે. વન સલાહકાર સમિતિ (FAC) એ જુલાઈમાં જ આ છૂટ આપીને કહ્યું હતું કે પ્રોજેક્ટ ૧૯૮૪ માં શરૂ થયો હોવાથી, ૨૦૧૩ ના નિયમોને પશ્ચાદવર્તી અસરથી લાગુ કરી શકાય નહીં.
પ્રોજેક્ટની વિગતો: NHPC દ્વારા સંચાલિત આ પ્રોજેક્ટ ૧૮૫૬ મેગાવોટ વીજળી ઉત્પન્ન કરવા માટે ડિઝાઇન કરવામાં આવ્યો છે, જેમાં ૧૯૨.૫-મીટર ઉંચો કોંક્રિટ ગ્રેવિટી ડેમ અને ૧,૧૦૦ હેક્ટરથી વધુ વિસ્તારને આવરી લેતો જળાશય હશે. પૂર્ણ થયા પછી, તે સિંધુ પ્રણાલીની પશ્ચિમી નદીઓ પરના સૌથી મોટા હાઇડ્રોઇલેક્ટ્રિક પ્રોજેક્ટ્સમાંનો એક બની જશે.
ગૃહ મંત્રાલય (MHA) દ્વારા આ પ્રોજેક્ટને વ્યૂહાત્મક ગણાવવામાં આવ્યો હતો, અને વીજળી મંત્રાલયે પણ ચેતવણી આપી હતી કે નવા બેસિન-વ્યાપી અભ્યાસો મંજૂરી પ્રક્રિયાઓને અસર કરી શકે છે.
પર્યાવરણીય અને સામાજિક પડકારો
આ મહાકાય પ્રોજેક્ટને લઈને પર્યાવરણવિદો અને સ્થાનિક સમુદાયો દ્વારા ગંભીર ચિંતાઓ વ્યક્ત કરવામાં આવી છે, જે રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા અને પર્યાવરણીય સંરક્ષણ વચ્ચેના સંતુલન માટે એક પરીક્ષણ કેસ બનાવે છે.
વન અને આજીવિકા પર અસર: આ પ્રોજેક્ટ ઉધમપુર, રામબન, રિયાસી અને મહોર જિલ્લાઓમાં ૮૪૭.૧૭ હેક્ટર વન જમીનનો ઉપયોગ કરશે. આનાથી ૨.૨૨ લાખથી વધુ વૃક્ષો કાપવાની જરૂર પડશે, જેમાંથી ૧.૨૬ લાખથી વધુ વૃક્ષો એકલા રામબનમાં જ હશે. આનાથી આજીવિકા અને નદી કિનારે વસતા સમુદાયોના જીવન પર ગંભીર અસર પડવાની ભીતિ છે.
ઇકોલોજીકલ ચિંતાઓ: જમ્મુ અને કાશ્મીરના પર્યાવરણવિદોએ દલીલ કરી છે કે તેના વિશાળ જળાશયથી કુદરતી નદીના પ્રવાહમાં ફેરફાર થશે અને વિશાળ જમીન ડૂબી જશે. નિષ્ણાતોએ ચેતવણી આપી છે કે સાવલકોટ જેવા મોટા બંધ નદીના પ્રવાહ, માછલીઓના સ્થળાંતર અને કાંપના પરિવહનને અસર કરી શકે છે.
ભૂસ્ખલનનું જોખમ: હિમાલયની ઢાળવાળી ખીણોમાં મોટા જળાશયના કારણે ઢાળની અસ્થિરતા અને ભૂસ્ખલનનું જોખમ પણ વધી શકે છે, કારણ કે આ પ્રોજેક્ટ દાયકાઓથી વિલંબિત હતો.
જોકે, NHPC એ જણાવ્યું છે કે તેણે વર્તમાન જરૂરિયાતોને પૂર્ણ કરવા માટે બેઝલાઇન પર્યાવરણીય ડેટા અપડેટ કર્યો છે અને ચિંતાઓને દૂર કરવા માટે નવો પ્રાથમિક ડેટા એકત્રિત કર્યો છે.
સિંધુ સંધિ અને ભારતનો નવો અભિગમ
અગાઉ સિંધુ જળ સંધિ હેઠળ, પાકિસ્તાને આ પ્રોજેક્ટ વિશે માહિતી માંગી હતી, પરંતુ ભારતે બાંધકામ શરૂ થાય તે પહેલાં છ મહિનાની નોટિસ આપવાની સંધિની જરૂરિયાતને ટાંકીને ઇનકાર કર્યો હતો. સંધિ હવે સ્થગિત થયા પછી, ભારતે આ પ્રોજેક્ટને તેની વ્યૂહાત્મક માળખાગત પ્રાથમિકતાઓમાં સામેલ કર્યો છે.
આ પ્રોજેક્ટ સ્થાનિક સમુદાયોને વીજળી અને નોકરીઓનું વચન આપે છે, પરંતુ સાથે જ જંગલો, જમીન અને નદીના નિવાસસ્થાનોના વિનાશનો ભય પણ પેદા કરે છે. સાવલકોટનું ઝડપી અમલીકરણ ભારતીય નીતિ નિર્માણ માટે એક નવા યુગનો સંકેત છે, જેમાં રાષ્ટ્રીય હિતોને સર્વોચ્ચ પ્રાધાન્ય આપવામાં આવી રહ્યું છે.
