HIV થી AIDS નું જોખમ: ચેપ કેવી રીતે ત્રણ તબક્કામાં જીવલેણ બને છે? તબક્કાવાર સમજો લક્ષણો અને બચાવના ઉપાયો
હ્યુમન ઇમ્યુનોડેફિસિયન્સી વાયરસ (HIV) એ વિશ્વભરમાં એક ગંભીર જાહેર આરોગ્ય પડકાર છે. જો કોઈ વ્યક્તિ HIV વાયરસથી સંક્રમિત થાય અને સમયસર સારવાર ન લે, તો આ ચેપ ધીમે ધીમે ત્રણ મુખ્ય તબક્કાઓમાંથી પસાર થાય છે, જે આખરે એક્વાયર્ડ ઇમ્યુનોડેફિસિયન્સી સિન્ડ્રોમ (AIDS) માં પરિણમી શકે છે. દરેક તબક્કા તેના પોતાના લક્ષણો અને જોખમો ધરાવે છે, જે શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિને સતત નબળી પાડે છે.
ડૉક્ટરો ભારપૂર્વક ભલામણ કરે છે કે જે કોઈને HIV ના સંપર્કમાં આવવાની શંકા હોય, તેમણે તાત્કાલિક તબીબી સલાહ લેવી જોઈએ. પોસ્ટ-એક્સપોઝર પ્રોફીલેક્સીસ (PEP) અને પ્રી-એક્સપોઝર પ્રોફીલેક્સીસ (PrEP) જેવી આધુનિક દવાઓ ચેપના ફેલાવાને અટકાવવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે.
ચાલો સમજીએ કે HIV નું જોખમ તબક્કાવાર કેવી રીતે વધે છે અને તેના લક્ષણો કેવી રીતે વધુ ખતરનાક બને છે.
તબક્કો ૧: તીવ્ર HIV ચેપ (Acute HIV Infection)
આ ચેપનો પ્રારંભિક અને સૌથી વધુ જોખમી તબક્કો છે, જે સંપર્કમાં આવ્યાના તરત જ શરૂ થાય છે.
મુખ્ય લક્ષણો અને જોખમ:
વાયરસનું ઝડપી વધવું: સંક્રમિત વ્યક્તિના સંપર્કમાં આવ્યા પછી, HIV વાયરસ લોહીમાં ઝડપથી વધે છે અને તેની સાંદ્રતા (viral load) ખૂબ વધી જાય છે.
સર્વાધિક ચેપી: આ સમયે, વ્યક્તિ સૌથી વધુ ચેપી હોય છે અને વાયરસ સરળતાથી બીજા વ્યક્તિમાં ફેલાય છે.
ફ્લૂ જેવા લક્ષણો: ચેપના બે થી ચાર અઠવાડિયામાં, લગભગ બે-તૃતીયાંશ લોકોમાં ફ્લૂ જેવા લક્ષણો જોવા મળે છે, જે થોડા દિવસો કે અઠવાડિયા સુધી રહે છે. આ લક્ષણોમાં તાવ, ઠંડી લાગવી, થાક, ગળામાં દુખાવો, સોજો ગ્રંથીઓ (lymph nodes), અને શરીર પર ફોલ્લીઓનો સમાવેશ થાય છે.
લક્ષણોનો અભાવ: જોકે, નોંધનીય છે કે ઘણા લોકોમાં આ તબક્કામાં કોઈ લક્ષણો દેખાતા નથી, જેના કારણે તેઓ જાણ્યા વિના જ વાયરસ ફેલાવી શકે છે.
વાયરસ કેવી રીતે ફેલાય છે?
આ તબક્કામાં વાયરસ લોહી, વીર્ય (semen), ગુદામાર્ગ પ્રવાહી, યોનિમાર્ગ પ્રવાહી અને માતાના દૂધ દ્વારા ફેલાઈ શકે છે.
તબક્કો ૨: ક્રોનિક HIV ચેપ (Chronic HIV Infection / Clinical Latency)
જો પ્રથમ તબક્કા પછી વ્યક્તિ સારવાર ન કરાવે, તો HIV વાયરસ શરીરમાં ધીમા દરે સક્રિય રહે છે. આ તબક્કો લાંબા સમય સુધી ચાલે છે.
મુખ્ય લક્ષણો અને જોખમ:
એસિમ્પ્ટોમેટિક સ્ટેજ: આ તબક્કાને એસિમ્પ્ટોમેટિક સ્ટેજ અથવા ક્લિનિકલ લેટન્સી કહેવામાં આવે છે, કારણ કે આ સમય દરમિયાન કોઈ અથવા ખૂબ જ હળવા લક્ષણો દેખાય છે. વ્યક્તિ સ્વસ્થ દેખાય છે, પરંતુ વાયરસ સતત રોગપ્રતિકારક શક્તિ પર હુમલો કરતો રહે છે.
સમયગાળો: સારવાર વિના, આ ચેપ ૧૦ વર્ષ કે તેથી વધુ સમય સુધી ટકી શકે છે.
સારવારનું મહત્ત્વ: જો દર્દી આ તબક્કામાં એન્ટિરેટ્રોવાયરલ થેરાપી (ART) લે છે, તો ચેપનો ફેલાવો અસરકારક રીતે અટકાવી શકાય છે. ART શરીરમાં HIV ની માત્રામાં નોંધપાત્ર ઘટાડો કરે છે, જેને વાયરલ લોડ કહેવામાં આવે છે.
U & U નિયમ: જો વાયરલ લોડ એટલો ઓછો થઈ જાય કે તે નિયમિત પરીક્ષણમાં શોધી શકાતો નથી (Undetectable), તો HIV તે વ્યક્તિથી બીજામાં ફેલાઈ શકતો નથી (Untransmittable). આને U & U નિયમ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જે HIV મેનેજમેન્ટમાં ક્રાંતિકારી બદલાવ લાવ્યો છે.
તબક્કો ૩: એઇડ્સ (AIDS – Acquired Immunodeficiency Syndrome)
જો HIV ચેપની સારવાર બીજા તબક્કામાં પણ ન થાય, તો વાયરસ શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિને એટલી હદે નષ્ટ કરી દે છે કે તે એઇડ્સના તબક્કામાં પ્રવેશે છે. આ HIV નો સૌથી ખતરનાક અને જીવલેણ તબક્કો છે
જીવલેણ જોખમ અને લક્ષણો:
રોગપ્રતિકારક શક્તિનું પતન: આ તબક્કામાં, શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિ એટલી નબળી પડી જાય છે કે તે સામાન્ય ચેપ અને રોગો સામે પણ લડી શકતી નથી.
CD4 કોષોનો ઘટાડો: ડૉક્ટરી વ્યાખ્યા મુજબ, જ્યારે લોહીમાં CD4 કોષોની સંખ્યા ૨૦૦ થી ઓછી થઈ જાય અથવા જ્યારે વ્યક્તિને એક કે તેથી વધુ ચોક્કસ તકવાદી ચેપ (Opportunistic Infections) લાગુ પડે, ત્યારે એઇડ્સનું નિદાન થાય છે.
તકવાદી ચેપ: આ તબક્કામાં, વ્યક્તિને એવા ચેપ લાગી શકે છે જે સામાન્ય લોકોને થતા નથી (દા.ત., કેટલાક પ્રકારના ન્યુમોનિયા, કેન્સર અને નર્વસ સિસ્ટમની સમસ્યાઓ).
સ્ટેજ ૩ માં જોવા મળતા લક્ષણો:
સતત તાવ અને રાત્રે પરસેવો.
ઝડપી અને અકારણ વજન ઘટાડવું.
સતત અથવા લાંબા સમય સુધી ઉધરસ.
વારંવાર ત્વચા અથવા મોઢામાં ચેપ, જેમ કે ફૂગનો ચેપ (thrush).
લાંબા સમય સુધી ઝાડા.
સતત નબળાઈ અને થાક.
HIV ચેપ એ એક ગંભીર સ્થિતિ છે, પરંતુ સમયસર નિદાન અને ART સારવાર વડે, વ્યક્તિ સંપૂર્ણપણે સામાન્ય અને સ્વસ્થ જીવન જીવી શકે છે. HIV મેનેજમેન્ટનો ધ્યેય હવે માત્ર રોગને કાબૂમાં રાખવાનો જ નહીં, પરંતુ વાયરસના પ્રસારણને રોકવાનો (U & U) પણ છે.
