Dr Manmohan Singh : ડૉ. મનમોહન સિંહના 4 મોટા નિર્ણયો જેણે દેશની સ્થિતિ બદલી નાખી, મનરેગા અને લોન માફી સૌથી મહત્વપૂર્ણ
ડૉ. મનમોહન સિંહના આર્થિક ઉદારીકરણ અને ભારત-અમેરિકા પરમાણુ સોદા જેવા નિર્ણયો દેશના વિકાસ અને આંતરરાષ્ટ્રીય ઓળખ માટે મજબૂત પાયો બન્યા
તેમનો ગ્રામીણ વિકાસ માટેનો માર્ગદર્શક દ્રષ્ટિકોણ, જેમ કે મનરેગા યોજના, આજે પણ પ્રેરણાસ્ત્રોત
Dr Manmohan Singh : ભારતના આર્થિક સુધારાના આર્કિટેક્ટ અને ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન ડૉ.મનમોહન સિંહનું ગુરુવારે રાત્રે દિલ્હીમાં અવસાન થયું. તેઓ 92 વર્ષના હતા. તેમનો જન્મ પંજાબ પ્રાંતના પશ્ચિમ વિસ્તાર ગાહમાં થયો હતો, જે હવે પાકિસ્તાનમાં છે. મનમોહન સિંહ એક પ્રખ્યાત અર્થશાસ્ત્રી અને ભારત અને વિદેશમાં આદરણીય વ્યક્તિ હતા. “ડૉ. સિંહે 1948માં પંજાબ યુનિવર્સિટીમાંથી તેમનો અભ્યાસ પૂર્ણ કર્યો. તેમની શૈક્ષણિક કારકિર્દી તેમને પંજાબથી યુ.કે.ની કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં લઈ ગઈ, જ્યાં તેમણે 1957માં અર્થશાસ્ત્રમાં ફર્સ્ટ ક્લાસ ઓનર્સની ડિગ્રી મેળવી.
આ પછી મનમોહન સિંહે 1962માં ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીની નફિલ્ડ કોલેજમાંથી અર્થશાસ્ત્રમાં ડી.ફિલ ની ડિગ્રી મેળવી. તેઓ 2004 થી 2014 સુધી બે વખત ભારતના વડાપ્રધાન રહ્યા હતા. આ પહેલા તેઓ 1991 થી 1996 સુધી દેશના નાણામંત્રી પણ હતા. આ દરમિયાન તેમણે એવા ઘણા કામ કર્યા જેણે ભારતની દિશા બદલી નાખી. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો ભારતની છબી અને ભાગ્ય બંને બદલાઈ ગયા. નાણાપ્રધાન રહીને તેમણે દેશ માટે આવા અનેક નિર્ણયો લીધા, જેની પ્રતિતિ આજે પણ સંભળાય છે. તે નિર્ણયોની અસર હજુ પણ જોવા મળી રહી છે. તો ચાલો જાણીએ તેમના આવા જ કેટલાક મહત્વના નિર્ણયો વિશે.
1- આર્થિક ઉદારીકરણ
ભારતમાં આર્થિક ઉદારીકરણનો પાયો કોઈએ નાખ્યો તો તેમાં મનમોહન સિંહ સામેલ હતા. આ 1991ની વાત છે જ્યારે દેશમાં ઉદારીકરણની કોઈ ચર્ચા નહોતી. આ નિર્ણય એવા સમયે લેવામાં આવ્યો છે જ્યારે દેશમાં આર્થિક સંકટ હતો. વિદેશી મુદ્રા ભંડાર લગભગ ખાલી હતા. એ જ વર્ષે ડૉ.સિંહે નાણામંત્રી તરીકેનો કાર્યભાર સંભાળ્યો. ત્યારે દેશના વડાપ્રધાન પી.વી. નરસિમ્હા રાવ હતા. રાવ આવા જોખમો લેવા માટે પણ જાણીતા હતા. પછી શું બાકી હતું. આ બંને નેતાઓએ સાથે મળીને દેશની અર્થવ્યવસ્થાને પાટા પર લાવવાનો સંકલ્પ કર્યો. આ સંદર્ભમાં આર્થિક ઉદારીકરણનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો હતો.
આનો સૌથી મોટો ફાયદો દેશના ઉદ્યોગ અને વેપારને થયો. તે વર્ષ સુધી દેશમાં ઉદ્યોગ શરૂ કરવા માટે ઘણા પ્રકારના લાઇસન્સ મેળવવા પડતા હતા. આ માટે અધિકારીઓના ચક્કર લગાવવા પડતા હતા. તેથી મનમોહન સિંહે આ લાઇસન્સ રાજનો પણ અંત આણ્યો હતો. ઉપરાંત, આયાત અને નિકાસ પરના નિયંત્રણો ઘટાડવામાં આવ્યા હતા જેના કારણે દેશની બહાર ભારતીય માલની પહોંચ વધી હતી. આનાથી ભારતમાં વિદેશી કંપનીઓનો બિઝનેસ સરળ બન્યો. તેમજ ભારતમાં વિદેશી રોકાણનો માર્ગ સરળ બન્યો. આનાથી દેશમાં નવી ટેક્નોલોજી આવી, રોજગારમાં વધારો થયો અને પરિણામે અર્થતંત્ર મજબૂત બન્યું
2- મનરેગા
મનમોહન સિંહે નાણાપ્રધાન તરીકે આર્થિક ઉદારીકરણના યુગની શરૂઆત કરી હતી, જ્યારે 2004માં વડા પ્રધાન બનતાની સાથે જ તેમણે ગ્રામીણ રોજગાર વધારવાનો પાયો નાખ્યો હતો. આમાં તેમનું સૌથી મોટું ધ્યાન ગરીબ અને ગ્રામીણ લોકોના વિકાસ પર હતું. આ અંતર્ગત 2005માં તેમણે નેશનલ રૂરલ એમ્પ્લોયમેન્ટ ગેરંટી એક્ટ એટલે કે મનરેગાની શરૂઆત કરી. આ યોજનામાં, ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં રહેતા દરેક પરિવારને વર્ષમાં ઓછામાં ઓછા 100 દિવસ માટે વેતનની ખાતરી આપવામાં આવી હતી. આમાં એક નિયમ બનાવવામાં આવ્યો હતો કે જો સરકાર 100 દિવસ સુધી રોજગારની ગેરંટી નહીં આપે તો તેણે પરિવારના સભ્યને બેરોજગારી ભથ્થું આપવું પડશે.
આ યોજનાનો ફાયદો એ થયો કે ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ગરીબી ઓછી થઈ અને લોકોને રોજગારી માટે શહેરોની તરફ દોડવું ઘટ્યું. આજે પણ આ યોજના ગ્રામીણ ભારતમાં ગરીબ પરિવારોને મોટો ટેકો આપી રહી છે. એમ કહી શકાય કે આ યોજના આજે પણ ગ્રામીણ ભારતનો પાયો છે.
આ યોજના અંગે પૂર્વ નાણામંત્રી પી. ચિદમ્બરમ કહે છે, “તેમના સમગ્ર કાર્યકાળ દરમિયાન તેઓ (ડૉ. સિંહ) ગરીબો પ્રત્યે ઊંડી સહાનુભૂતિ ધરાવતા હતા. તેમણે એ હકીકત છુપાવી ન હતી કે ભારતમાં લાખો લોકો ગરીબ છે અને તેમણે અમને યાદ અપાવ્યું હતું કે સરકારની નીતિઓ ગરીબોની તરફેણમાં હોવી જોઈએ તેમની સહાનુભૂતિના ઉદાહરણો મનરેગા અને જાહેર વિતરણ વ્યવસ્થાનું પુનર્ગઠન અને મધ્યાહન ભોજન યોજનાનું વિસ્તરણ છે. આનાથી ગ્રામીણ વિસ્તારના ગરીબ પરિવારોને ઘણી મદદ મળી છે.
3- માહિતીનો અધિકાર
ડૉ. મનમોહન સિંહના વડાપ્રધાન તરીકેના કાર્યકાળમાં 2005માં માહિતીનો અધિકાર (RTI) અધિનિયમ પસાર કરવામાં આવ્યો. આ એવો કાયદો હતો, જેને કારણે સામાન્ય માણસને મજબૂત બનાવ્યો. આ અધિનિયમે સામાન્ય નાગરિકોને અધિકાર આપ્યો કે તે કોઈપણ સરકારી વિભાગમાંથી કોઈપણ માહિતી માંગવામાં સક્ષમ બને. આ કારણે સરકારી વિભાગોની સામાન્ય લોકો પ્રત્યે જવાબદારી વધતી ગઈ. સાથે જ, વિભાગોમાં પારદર્શિતા વધવાના કારણે ભ્રષ્ટાચારમાં પણ ઘટાડો થયો. 2005માં પસાર થયેલા આ RTI અધિનિયમે નાગરિકોને સરકારી અધિકારીઓ અને કર્મચારીઓ પાસેથી માહિતી માંગવાનો અધિકાર આપ્યો, જેના દ્વારા શાસનમાં પારદર્શિતા અને જવાબદારીને પ્રોત્સાહન મળ્યું.
4- પરમાણુ સોદો
ડૉ.મનમોહન સિંહે 2005માં અમેરિકા સાથે પરમાણુ કરાર કર્યો હતો. આ કરારને 1-2-3 કરાર પણ કહેવામાં આવે છે. આ કરાર પહેલા ભારતને તેની ઉર્જા જરૂરિયાતો માટે વિદેશમાંથી પરમાણુ ટેકનોલોજી અને ઈંધણ મળતું ન હતું. આ સમજૂતી બાદ ટેક્નોલોજીની સાથે પરમાણુ ઈંધણ મેળવવાનો રસ્તો સાફ થઈ ગયો. આ કરારની ખાસ વાત એ હતી કે ભારતે પરમાણુ અપ્રસાર સંધિ પર હસ્તાક્ષર કર્યા નથી, તેમ છતાં આ ડીલ અમેરિકા સાથે કરવામાં આવી હતી. આને ડૉ. મનમોહન સિંહની રાજદ્વારી સફળતા કહેવામાં આવી અને આ ડીલ પછી ભારતનું નામ વિશ્વમાં આદરથી લેવા લાગ્યું.
બીજા મોટા કામ
આધાર:
આધાર પ્રોજેક્ટ દેશના લોકોને વિશિષ્ટ ઓળખ આપવા અને વિવિધ સેવાઓની ઍક્સેસ સરળ બનાવવા માટે શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો.
ડાયરેક્ટ બેનિફિટ ટ્રાન્સફર:
તેને DBT પણ કહેવામાં આવે છે. મનમોહન સિંહની સરકારે ડાયરેક્ટ બેનિફિટ ટ્રાન્સફર સિસ્ટમ લાગુ કરી, જેણે યોજનાઓના લાભ સીધા લોકો સુધી પહોંચાડ્યા અને ભ્રષ્ટાચાર ઓછો કર્યો.
કૃષિ લોન માફી (2008):
કૃષિ સંકટને દૂર કરવા માટે 60,000 કરોડની લોન માફી દ્વારા ખેડૂતોને રાહત આપી.
