લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી જન્મજયંતિ: વડા પ્રધાન હોવા છતાં સાયકલ ચલાવતા, સાદગી અને નૈતિકતાના પ્રતીક એવા શાસ્ત્રીજીનું પ્રેરણાદાયી જીવન
ભારતના બીજા વડા પ્રધાન અને મહાન સ્વાતંત્ર્ય સેનાની લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીજીની ૧૨૧મી જન્મજયંતિ આજે (૨ ઓક્ટોબર, ૨૦૨૫) રાષ્ટ્રપિતા મહાત્મા ગાંધીની જન્મજયંતિ સાથે ઉજવવામાં આવી રહી છે. સાદગી, બલિદાન અને નિશ્ચયનું ઉદાહરણ પૂરું પાડનાર શાસ્ત્રીજીનું જીવન લાખો ભારતીયોને પ્રેરણા આપે છે. તેમનું જીવન દર્શાવે છે કે, પદ કે સત્તાનો લોભ ન રાખનારો એક સાધારણ માણસ કેવી રીતે રાષ્ટ્રના સૌથી મોટા પડકારોનો સામનો કરી શકે છે.
ઉત્તર પ્રદેશના મુગલસરાય (હવે પંડિત દીન દયાળ ઉપાધ્યાય જંક્શન) માં ૨ ઓક્ટોબર, ૧૯૦૪ ના રોજ એક નમ્ર બ્રાહ્મણ પરિવારમાં જન્મેલા શાસ્ત્રીજીએ પોતાના જીવનનો દરેક તબક્કો દેશસેવાને સમર્પિત કર્યો હતો.
સાદગીથી શરૂઆત અને સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં પ્રવેશ
લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીનું શૈક્ષણિક જીવન પણ મહત્ત્વનું રહ્યું. બનારસની હરિશ્ચંદ્ર હાઇ સ્કૂલમાં તેમના શિક્ષક નિષ્કમેશ્વર પ્રસાદ મિશ્રાના પ્રભાવ હેઠળ, તેઓ નાની ઉંમરે જ સ્વતંત્રતા સંગ્રામ તરફ આકર્ષાયા હતા.
- અસહકાર ચળવળમાં ભાગ: મહાત્મા ગાંધીના અસહકાર ચળવળ (૧૯૨૧) એ કિશોર શાસ્ત્રીના મનને હચમચાવી નાખ્યું. તેમણે અભ્યાસ છોડીને બ્રિટિશ શાસન સામેની લડાઈમાં ઝંપલાવ્યું.
- શિક્ષા અને ‘શાસ્ત્રી’ની પદવી: સ્વતંત્રતાની લડાઈ દરમિયાન, તેમણે બ્રિટિશ શાસન સામે સ્થાપિત રાષ્ટ્રીય સંસ્થા કાશી વિદ્યાપીઠમાં પ્રવેશ મેળવ્યો. અહીં તેમણે ફિલોસોફી અને નીતિશાસ્ત્રમાં પ્રથમ-વર્ગની ડિગ્રી મેળવી અને વિદ્વાન તરીકે “શાસ્ત્રી” ની પદવી પ્રાપ્ત કરી, જે તેમના નામ સાથે કાયમ માટે જોડાઈ ગઈ.
- જેલમાં નવ વર્ષ: સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં શાસ્ત્રીજીની ભૂમિકા અતૂટ રહી. તેઓ ૧૯૨૧માં કોંગ્રેસમાં જોડાયા અને ૧૯૩૦ના મીઠા સત્યાગ્રહ સહિતની અનેક ચળવળોમાં સક્રિયપણે ભાગ લીધો. તેમણે પોતાના જીવનના મહત્ત્વપૂર્ણ નવ વર્ષ બ્રિટિશ જેલોમાં વિતાવ્યા, જ્યાં તેમણે વાંચન દ્વારા પોતાના વિચારને વધુ સમૃદ્ધ બનાવ્યા.
નૈતિકતાનું ઉત્તમ ઉદાહરણ: રેલ્વે મંત્રી તરીકે રાજીનામું
૧૯૪૭માં ભારતની સ્વતંત્રતા પછી શાસ્ત્રીજીની રાજકીય કારકિર્દી ટોચ પર પહોંચી. તેઓ પહેલા ઉત્તર પ્રદેશના સંસદીય સચિવ બન્યા અને ત્યારબાદ કેન્દ્ર સરકારમાં જવાહરલાલ નહેરુના મંત્રીમંડળમાં પ્રવેશ્યા.
- રેલ્વે મંત્રી તરીકેનો નિર્ણય: ૧૯૫૨માં તેઓ રેલ્વે મંત્રી બન્યા. જોકે, ૧૯૫૬માં તમિલનાડુના આરિવાલુર ખાતે થયેલા એક ગંભીર રેલ્વે અકસ્માતમાં ૧૪૬ મુસાફરોના મોત થયા હતા.
- નૈતિક જવાબદારી: આ ઘટના બાદ શાસ્ત્રીજીએ કોઈપણ જાતની ફરજિયાત પરિસ્થિતિ વગર નૈતિક જવાબદારી સ્વીકારીને પોતાના પદ પરથી રાજીનામું આપી દીધું. રાજકીય પ્રામાણિકતાનું આ ઉદાહરણ ભારતીય ઇતિહાસમાં આજે પણ અજોડ ગણાય છે.
- અન્ય મહત્ત્વના પદો: રાજીનામા બાદ પણ તેમની ક્ષમતાઓને કારણે તેઓ ફરીથી ગૃહમંત્રી (૧૯૬૧-૬૩) અને વાણિજ્ય મંત્રી જેવા મહત્ત્વના પદો પર રહ્યા, જ્યાં તેમણે વહીવટી સુધારાઓને મજબૂત બનાવ્યા.
સાદગીની મિસાલ: સાયકલ ચલાવતા વડા પ્રધાન
લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીની સાદગીની વાર્તાઓ આજે પણ પ્રચલિત છે. વડા પ્રધાન પદ પર પહોંચ્યા પછી પણ તેમના જીવનમાં કોઈ બદલાવ આવ્યો નહોતો.
- સાદું જીવન: તેઓ વડા પ્રધાન તરીકે પણ બજારમાં સાયકલ ચલાવીને જતા હતા. તેમનું પહેરવેશ ધોતી અને ખાદીનો જ રહેતો.
- નિષ્કામ સેવા: તેમને ન તો પદની લાલસા હતી કે ન તો સત્તાનો લોભ. તેમણે એકવાર પોતાની બધી સંપત્તિ દાનમાં આપી દીધી હતી, જેમાં ફક્ત થોડા પુસ્તકો અને કપડાં જ બચ્યા હતા. તેમનું જીવન જાહેર સેવાને જ સર્વોચ્ચ ધર્મ માનતું હતું.
- ભાષા વિવાદનું સમાધાન: ૧૯૬૫ના મદ્રાસ હિન્દી વિરોધી આંદોલન દરમિયાન તેમણે સંયમથી પરિસ્થિતિ સંભાળી અને ભાષાકીય સુમેળ પર ભાર મૂકીને દેશને તોડાવા દીધો નહોતો.
૧૯ મહિનાનો પડકારજનક કાર્યકાળ અને ‘જય જવાન, જય કિસાન’
૯ જૂન, ૧૯૬૪ ના રોજ જવાહરલાલ નહેરુના અવસાન પછી, લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી ભારતના બીજા વડા પ્રધાન બન્યા. તેમનો કાર્યકાળ ફક્ત ૧૯ મહિના ચાલ્યો, પરંતુ તે પડકારોથી ભરેલો હતો.
- ૧૯૬૫નું યુદ્ધ: ૧૯૬૫ માં પાકિસ્તાન સાથે યુદ્ધ ફાટી નીકળ્યું. આ મુશ્કેલ સમયમાં સરહદો પર સૈનિકોની બહાદુરી અને દેશમાં ઊભી થયેલી ખાદ્ય સંકટ વચ્ચે, શાસ્ત્રીએ “જય જવાન, જય કિસાન” સૂત્ર આપ્યું.
- સૂત્રનો પ્રભાવ: આ સૂત્રએ સેનાનું મનોબળ વધાર્યું અને ખેડૂતોને આત્મનિર્ભર બનવા પ્રેરિત કર્યા. યુદ્ધ દરમિયાન, તેમણે ઘઉંનું ઉત્પાદન વધારવા માટે હરિયાળી ક્રાંતિનો પાયો નાખ્યો અને દૂધ ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન આપીને દેશને ખાદ્ય સુરક્ષા તરફ દોર્યો.
૧૧ જાન્યુઆરી, ૧૯૬૬ ના રોજ તાશ્કંદ કરાર પછી તેમના રહસ્યમય મૃત્યુથી રાષ્ટ્રને આઘાત લાગ્યો હતો, પરંતુ તેમની સાદગી, નૈતિકતા અને રાષ્ટ્રપ્રેમની ગાથા આજે પણ દરેક ભારતીય માટે અમર પ્રેરણા સ્ત્રોત છે
