ભારતમાં લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટનો ખર્ચ અને રહસ્ય: શું દાતાનું આખું લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટ થાય છે? જીવંત અને મૃત દાતાની સંપૂર્ણ પ્રક્રિયા જાણો
ભારતમાં દર વર્ષે લીવર સિરોસિસ, હેપેટાઇટિસ અને લીવર કેન્સર જેવી ગંભીર સમસ્યાઓથી પીડિત મોટી વસ્તીને લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટ (Liver Transplant) ની જરૂર પડે છે. જ્યારે દવાઓ અને અન્ય સારવારો નિષ્ફળ જાય છે, ત્યારે આ સર્જરી જીવન બચાવવા માટેનો અંતિમ ઉપાય બને છે.
જોકે, સામાન્ય લોકોમાં એક મોટો પ્રશ્ન એ રહે છે કે શું લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટમાં દાતાનું આખું લીવર કાઢવામાં આવે છે? આ પ્રશ્ન માત્ર દાતાના સ્વાસ્થ્યની ચિંતા સાથે નહીં, પરંતુ ભારતમાં તેની જટિલ પ્રક્રિયા અને ખર્ચ સાથે પણ જોડાયેલો છે.
ચાલો સમજીએ કે લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટની જટિલ પ્રક્રિયા શું છે, શું ખરેખર સંપૂર્ણ લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટ કરવામાં આવે છે અને દેશના મુખ્ય શહેરોમાં તેનો અંદાજિત ખર્ચ કેટલો હોઈ શકે છે.
શું લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટમાં સંપૂર્ણ લીવરનો સમાવેશ થાય છે?
આ પ્રશ્નનો ટૂંકો જવાબ ‘ના’ છે, ઓછામાં ઓછું જીવંત દાતા (Living Donor) ના કિસ્સામાં. લીવર (યકૃત) આપણા શરીરનું એકમાત્ર એવું અંગ છે જે પોતાને ફરીથી ઉત્પન્ન (Regenerate) કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. આ અદ્ભુત ક્ષમતાને કારણે, દાતા માટે આખું લીવર આપવું જરૂરી નથી.
લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટની પ્રક્રિયા મુખ્યત્વે બે પ્રકારની હોય છે:
૧. જીવંત દાતા (Living Donor) ટ્રાન્સપ્લાન્ટ:
પ્રક્રિયા: આમાં, સામાન્ય રીતે દાતાના લીવરનો માત્ર ૬૦ થી ૭૦ ટકા ભાગ (જે દર્દીની જરૂરિયાત મુજબ હોય) સર્જરી દ્વારા દૂર કરીને દર્દીને ટ્રાન્સપ્લાન્ટ કરવામાં આવે છે.
પુનર્જીવન: આશ્ચર્યજનક રીતે, ટ્રાન્સપ્લાન્ટના થોડા મહિનાઓ પછી, દાતા અને દર્દી બંનેનું લીવર લગભગ તેના મૂળ કદ અને આકારમાં પાછું આવી જાય છે. આ જ કારણ છે કે જીવંત દાતા ટ્રાન્સપ્લાન્ટ સલામત માનવામાં આવે છે.
કાયદાકીય મર્યાદા: ભારતમાં, માનવ અંગો અને પેશીઓનું પ્રત્યારોપણ અધિનિયમ, ૧૯૯૪ (THOTA એક્ટ) મુજબ, જીવંત દાતાઓ ફક્ત નજીકના સંબંધીઓ જ હોઈ શકે છે (જેમ કે માતાપિતા, ભાઈ-બહેન, બાળકો અથવા જીવનસાથી).
૨. કેડેવરિક (મૃત) દાતા (Cadaveric Donor) ટ્રાન્સપ્લાન્ટ:
પ્રક્રિયા: આ પ્રક્રિયામાં મૃત વ્યક્તિ (જેનું મગજ મૃત્યુ થયું હોય – Brain Dead) નું લીવર મેળવવામાં આવે છે.
સંપૂર્ણ અથવા વિભાજન: મૃત દાતાનું લીવર સંપૂર્ણપણે ટ્રાન્સપ્લાન્ટ કરી શકાય છે, અથવા તેને બે ભાગમાં વહેંચીને બે જુદા જુદા દર્દીઓને ટ્રાન્સપ્લાન્ટ પણ કરી શકાય છે (સામાન્ય રીતે એક પુખ્ત વયના અને એક બાળકને).
ભારતમાં લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટની જટિલ પ્રક્રિયા
લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટ એક અત્યંત જટિલ અને લાંબી પ્રક્રિયા છે, જેમાં દાતા અને દર્દી બંનેના વ્યાપક મૂલ્યાંકનની જરૂર હોય છે.
પગલાં:
પ્રારંભિક મૂલ્યાંકન: દર્દીનું પ્રથમ લીવર પ્રત્યારોપણ માટે સંપૂર્ણ મૂલ્યાંકન કરવામાં આવે છે, જેમાં રક્ત પરીક્ષણો, ઇમેજિંગ, લીવર કાર્ય પરીક્ષણો અને સંપૂર્ણ શરીરની તપાસનો સમાવેશ થાય છે.
દાતાની પૂર્વ પરવાનગી: લીવરનું દાન કરનાર કોઈપણ વ્યક્તિ માટે કાયદાકીય પ્રક્રિયાઓ હેઠળ પૂર્વ પરવાનગી આવશ્યક છે.
સર્જરી: આ શસ્ત્રક્રિયા સામાન્ય રીતે ૮ થી ૧૨ કલાક સુધી ચાલી શકે છે. આમાં સર્જન દાતા પાસેથી લીવરનો ભાગ દૂર કરે છે અને દર્દીમાં ખરાબ થયેલા લીવરને દૂર કરીને નવું લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટ કરે છે.
પોસ્ટ-સર્જરી સંભાળ: સર્જરી પછી, દર્દીને ICU માં નજીકથી દેખરેખ રાખવાની જરૂર પડે છે.
રિકવરી સમય:
દાતા: સામાન્ય રીતે ૧૦ થી ૧૫ દિવસમાં સામાન્ય જીવનમાં પાછા આવી શકે છે.
દર્દી: ૩ થી ૬ મહિના સુધી દવા (રોગપ્રતિકારક શક્તિ ઘટાડતી દવાઓ) અને નિયમિત તપાસની જરૂર પડે છે.
ભારતમાં લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટનો અંદાજિત ખર્ચ
લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટની સર્જરી ભારતની સૌથી મોંઘી સર્જરીઓમાંની એક છે. તેનો ખર્ચ હોસ્પિટલ, શહેર અને દર્દીની જટિલતાના આધારે બદલાય છે.
સામાન્ય ફી: ભારતમાં એક સામાન્ય લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટનો અંદાજિત ખર્ચ ₹ ૧૨ લાખથી ₹ ૨૧ લાખ રૂપિયા સુધીનો હોય છે.
શહેરી ભિન્નતા: દિલ્હી, મુંબઈ, ચેન્નાઈ અને હૈદરાબાદ જેવા મોટા શહેરોમાં સુવિધાઓ અને નિષ્ણાતોની ઉપલબ્ધતાને કારણે ખર્ચ વધુ હોઈ શકે છે.
વધારાના ખર્ચ: ઉપરોક્ત રકમમાં સર્જરી ઉપરાંત પોસ્ટ-ઓપરેટિવ સંભાળ, આઈસીયુનો ખર્ચ, રોગપ્રતિકારક શક્તિ ઘટાડતી દવાઓ (જે આજીવન લેવી પડે છે) અને નિયમિત ફોલો-અપનો ખર્ચ પણ ઉમેરાય છે, જે એકંદર ખર્ચમાં વધારો કરી શકે છે.
લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટ સર્જરી માત્ર તબીબી પ્રગતિનું પ્રતીક નથી, પરંતુ તે જીવન અને મૃત્યુ વચ્ચે ઝઝૂમતા દર્દીઓ માટે એક આશાનું કિરણ પણ છે. કાયદાકીય પાલન અને યોગ્ય તબીબી સંભાળ સાથે, આ પ્રક્રિયા હજારો ભારતીયોને નવું જીવન આપે છે.
