પતંજલિની સફળતા દેશનો વિજય છે કે માર્કેટિંગનો?
શું પતંજલિ ફક્ત એક બ્રાન્ડ છે, કે આત્મનિર્ભર ભારતના મૂળ સાથે જોડાયેલી મોટી ઝુંબેશ? બાબા રામદેવની આગેવાની હેઠળની પતંજલિ આયુર્વેદ કંપનીનો દાવો છે કે તેણે માત્ર ભારતીય અર્થતંત્રને વેગ આપ્યો નથી, પરંતુ ગ્રામીણ ભારતમાં પણ મજબૂત પકડ બનાવી છે. પરંતુ શું આ યોગદાન ફક્ત આંકડાઓ સુધી મર્યાદિત છે કે પછી તેની અસર જમીન પર પણ દેખાય છે?
સ્વદેશીથી વૈશ્વિક સુધી: પતંજલિનો વધતો વ્યાપ
પતંજલિએ 2020 માં વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી દ્વારા શરૂ કરાયેલા ‘આત્મનિર્ભર ભારત’ મિશનમાં પોતાને એક મહત્વપૂર્ણ ખેલાડી તરીકે રજૂ કર્યો છે. કંપની કહે છે કે તેણે આયુર્વેદ, FMCG, ખાદ્ય ઉત્પાદનો, ઘરગથ્થુ ચીજવસ્તુઓ અને વ્યક્તિગત સંભાળ જેવા ક્ષેત્રોમાં મજબૂત પકડ બનાવી છે.
પતંજલિ ફૂડ્સ (અગાઉ રુચી સોયા) ના સંપાદન પછી, કંપની આગામી 5 વર્ષમાં રૂ. 45,000 થી 50,000 કરોડનું ટર્નઓવર હાંસલ કરવાનું લક્ષ્ય રાખે છે. પ્રશ્ન એ છે કે: શું આ વ્યૂહરચના ભારતના સ્વદેશી મોડેલને મજબૂત બનાવી રહી છે, કે તે ફક્ત કોર્પોરેટ વિસ્તરણનો એક ભાગ છે?
શું ખેડૂતો અને નાના વેપારીઓ ખરેખર લાભ મેળવી રહ્યા છે?
પતંજલિ દાવો કરે છે કે તેના મોટાભાગના ઉત્પાદનો સ્થાનિક કાચા માલ પર આધારિત છે, જેનાથી ભારતીય ખેડૂતો અને નાના ઉદ્યોગસાહસિકોને ફાયદો થાય છે. ઉપરાંત, કંપની કહે છે કે તેણે MSME ક્ષેત્રમાં રોજગારના નવા રસ્તા ખોલ્યા છે.
પરંતુ શું આ ફક્ત એક માર્કેટિંગ કથા છે, કે તેની પાછળ કોઈ મજબૂત સામાજિક માળખું છે?
‘વોકલ ફોર લોકલ’નો ચહેરો છે કે વૈશ્વિક બ્રાન્ડ બનવાની દોડ?
કંપની કહે છે કે તેણે ખરેખર ‘વોકલ ફોર લોકલ’ અપનાવ્યું છે, અને તેના ઘણા ઉત્પાદનોએ હવે આંતરરાષ્ટ્રીય બજારોમાં પણ સ્થાન બનાવ્યું છે.
જોકે, અહીં પ્રશ્ન ઊભો થાય છે: શું આ વિસ્તરણ ભારતની આત્મનિર્ભરતાને પ્રોત્સાહન આપે છે કે તે એક નવો બ્રાન્ડ સામ્રાજ્યવાદ બનાવી રહ્યું છે?
આત્મનિર્ભરતા કે બ્રાન્ડ ફાયદાનું ઉદાહરણ?
પતંજલિ કહે છે કે તેનું વિઝન આત્મનિર્ભર ભારતને વાસ્તવિકતામાં ફેરવવાનું છે. તે એવો પણ દાવો કરે છે કે તેનું મોડેલ સ્વદેશી બ્રાન્ડ્સ વૈશ્વિક સ્પર્ધામાં કેવી રીતે ટકી શકે છે તેનું ઉદાહરણ છે.
પરંતુ તેમાં પ્રશ્ન રહેલો છે – શું આ મોડેલ અન્ય લોકો માટે પ્રેરણા છે કે તે ફક્ત પતંજલિના નફાની વાર્તા છે?
