હાર્ટ એટેકનું જોખમ ઘટાડવા અને ધમનીઓમાં જમા થયેલ ‘પ્લેક’ દૂર કરવાના રહસ્યો: ન્યૂ યોર્કના ડૉક્ટરના જીવન બચાવતા પગલાં
તાજેતરના વર્ષોમાં હાર્ટ એટેકના (Heart Attack) બનાવોમાં ચિંતાજનક વધારો થયો છે. આનું એક મુખ્ય કારણ ધમનીઓમાં ચરબી, કોલેસ્ટ્રોલ અને અન્ય પદાર્થોથી બનેલા ‘પ્લેક’નું (Plaque) સંચય છે, જેને તબીબી ભાષામાં એથરોસ્ક્લેરોસિસ (Atherosclerosis) કહેવાય છે. આ ચીકણું સ્તર ધમનીની દિવાલોને સખત અને સાંકડી બનાવે છે, જેનાથી હૃદયમાં લોહીનો પ્રવાહ ઘટી જાય છે.
લાંબા સમયથી એવી માન્યતા પ્રવર્તે છે કે ધમનીઓમાં એકવાર પ્લેક જમા થઈ ગયા પછી તેને દૂર કરવું લગભગ અશક્ય છે અને તેની સારવાર માત્ર દવાઓ, સ્ટેન્ટ અથવા સર્જરીથી જ થઈ શકે છે. પરંતુ ન્યૂ યોર્કના બોર્ડ-પ્રમાણિત ઇમરજન્સી મેડિસિન ફિઝિશિયન ડૉ. વેસિલી એલિઓપોલોસ આ માન્યતાને પડકારે છે.
ડૉ. એલિઓપોલોસ ભારપૂર્વક જણાવે છે કે પ્લેકનું સંચય હંમેશાં કાયમી હોતું નથી. તેમના મતે, હાર્ટ એટેકના મૂળ કારણોને સમજીને અને તેને સંબોધીને, માત્ર જોખમ ઘટાડી શકાય છે એટલું જ નહીં, પણ ધમનીઓમાં જમા થયેલા પ્લેકને ઘટાડીને ઉલટાવી (Reverse) પણ શકાય છે.
શું પ્લેક ખરેખર કાયમ રહે છે? ડૉક્ટરનો ખુલાસો
ડૉ. વેસિલી એલિઓપોલોસ સમજાવે છે કે પ્લેક વિશેની આપણી સમજ અધૂરી છે.”આપણને કહેવામાં આવ્યું છે કે પ્લેક કાયમી હોય છે, પરંતુ તે સંપૂર્ણપણે સાચું નથી. સ્ટેન્ટ અથવા સર્જરી વિના પણ ધમનીમાં પ્લેક ઘટાડી શકાય છે.”
તેઓ આગળ સમજાવે છે કે હાર્ટ એટેકનું સૌથી મોટું જોખમ માત્ર ધમનીઓમાં કેલ્શિયમ જમા થવાથી નથી, પરંતુ ‘નરમ પ્લેક’ (Soft Plaque) ના ભંગાણથી છે. આ નરમ પ્લેક ફાટી જાય ત્યારે લોહીનો ગંઠો (Clot) બની જાય છે, જે ધમનીને સંપૂર્ણપણે બ્લોક કરી દે છે અને હાર્ટ એટેક લાવે છે.
ડૉ. એલિઓપોલોસ ચેતવણી આપે છે કે ક્યારેક તમારો સ્ટ્રેસ ટેસ્ટ (Stress Test) સામાન્ય આવે તો પણ નરમ પ્લેકનું જોખમ અકબંધ રહે છે. સ્ટેન્ટિંગ અથવા સર્જરી તાત્કાલિક રાહત આપે છે અને જીવન બચાવી શકે છે, પરંતુ તે માત્ર પરિણામ (Symptoms) ની સારવાર છે, મૂળ કારણ (Root Cause) ને સંબોધતું નથી. તેથી, હાર્ટ એટેકને કાયમ માટે રોકવા માટે મૂળ કારણ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ છે.
પ્લેક દૂર કરવા અને જોખમ ઓળખવા માટેની ‘ત્રણ-પગલાંની’ સારવાર
ડૉ. વેસિલીના મતે, ધમનીઓમાં જમા થયેલા કોલેસ્ટ્રોલ અને ચરબીને ‘પાણીની જેમ વહાવી’ દેવા માટે સૌ પ્રથમ સાચા જોખમને ઓળખવું જરૂરી છે, જેના માટે એડવાન્સ ટેસ્ટિંગ (Advanced Testing) જરૂરી છે. એક સરળ કોલેસ્ટ્રોલ રિપોર્ટ (Cholesterol Report) સંપૂર્ણ ચિત્ર આપી શકતો નથી.
તેમણે જોખમ ઓળખવા અને પ્લેક ઘટાડવા માટે ત્રણ મહત્ત્વના પરીક્ષણો અને ઉપાયો સૂચવ્યા છે:
પગલું ૧: વાસ્તવિક લિપિડ કણોનો ભાર માપો (APOB Test)
ટેસ્ટ: APOB (Apolipoprotein B) પરીક્ષણ.
મહત્વ: આ પરીક્ષણ પરંપરાગત LDL (‘ખરાબ’ કોલેસ્ટ્રોલ) રિપોર્ટ કરતાં વધુ સચોટ છે. તે લોહીમાં ફરતા વાસ્તવિક લિપિડ કણો (Lipid Particles) ના કુલ ભારને માપે છે. આ કણો જ પ્લેક બનાવવા માટે જવાબદાર છે. APOBનું સ્તર ઘટાડીને પ્લેકના નિર્માણને રોકી શકાય છે.
પગલું ૨: બળતરાના માર્કર્સ તપાસો (CRP અને LP-PLA2)
ટેસ્ટ: ઉચ્ચ-સંવેદનશીલતા CRP (hs-CRP) અને LP-PLA2 પરીક્ષણ.
મહત્વ: પ્લેકનું નિર્માણ અને ભંગાણ માત્ર કોલેસ્ટ્રોલને કારણે નહીં, પરંતુ ધમનીઓમાં થતી બળતરા (Inflammation) ને કારણે થાય છે. આ બંને પરીક્ષણો બળતરાના માર્કર્સ દર્શાવે છે. જો બળતરાનું સ્તર ઊંચું હોય, તો પ્લેક ફાટવાનું જોખમ વધી જાય છે. બળતરા નિયંત્રણમાં આવે તો નરમ પ્લેક સ્થિર થાય છે.
પગલું ૩: પ્લેકનો પ્રકાર અને સ્થાન જાણો (CCTA Scan)
ટેસ્ટ: કોરોનરી સીટી એન્જિયોગ્રામ (CCTA) સ્કેન.
મહત્વ: આ અદ્યતન ઇમેજિંગ ટેસ્ટ દર્શાવે છે કે ધમનીઓમાં પ્લેક ક્યાં બની રહ્યું છે, તે કેટલું મોટું છે, અને સૌથી મહત્ત્વનું: તે સખત (Hard) છે કે નરમ (Soft). નરમ પ્લેક (જે CCTA દ્વારા શોધી શકાય છે) ફાટી જવાનું અને સ્ટ્રોક લાવવાનું સૌથી મોટું જોખમ છે. આ રીતે, ડૉક્ટર પ્લેકનો પ્રકાર જાણીને તેની સચોટ સારવાર કરી શકે છે.
ડૉ. વેસિલી એલિઓપોલોસ ભારપૂર્વક જણાવે છે કે આ પરીક્ષણો દ્વારા વ્યક્તિ પોતાના હૃદયરોગના જોખમનું સંપૂર્ણ ચિત્ર મેળવી શકે છે. આ માહિતીના આધારે, આહાર (Diet), વ્યાયામ (Exercise) અને લક્ષિત દવાઓ (Targeted Medication) દ્વારા પ્લેકના સંચયને ઘટાડીને અને તેને ‘પાણીની જેમ વહેવડાવીને’ મોટી ગૂંચવણો ટાળી શકાય છે. જો આ મૂળભૂત પરિબળોને અવગણવામાં આવે તો ગંભીર હાર્ટ એટેકનું જોખમ યથાવત્ રહે છે.
