શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતા: કર્તવ્ય, જ્ઞાન અને જીવનની ઊંડાણભરી સમજ
શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતા હિંદુ ધર્મનો એક એવો અમૂલ્ય ગ્રંથ છે, જેને માત્ર ધાર્મિક પુસ્તક માનવું પૂરતું નથી. તે જીવન જીવવાની કળા, કર્તવ્યનિષ્ઠા અને આત્મજ્ઞાન માટેનું એક શાશ્વત માર્ગદર્શક છે. મહાભારતના મહાયુદ્ધના મેદાનમાં, જ્યારે અર્જુન પોતાના સ્વજનો પ્રત્યેના મોહ અને કર્તવ્યની વચ્ચે અટવાઈ ગયા હતા, ત્યારે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણએ તેમને જે ઉપદેશ આપ્યો હતો, તે જ ‘ગીતા’ તરીકે વિખ્યાત છે.
ગીતામાં કુલ ૧૮ અધ્યાય અને ૭૦૦ શ્લોક છે, અને તેનું દરેક પાનું મનુષ્યને તેના કર્મ, ધર્મ અને આત્માના વાસ્તવિક સ્વરૂપનો બોધ કરાવે છે. તે વિકટ પરિસ્થિતિઓમાં પણ મનુષ્યને ધીરજ, આત્મશાંતિ અને એક નવો દૃષ્ટિકોણ પ્રદાન કરે છે. શ્રીકૃષ્ણએ અર્જુનને સમજાવ્યું હતું કે જીવનના ઉતાર-ચઢાવમાં કેવી રીતે એક સાચો યોગી અને કર્મઠ વ્યક્તિ બની શકાય.
જોકે, શ્રીકૃષ્ણએ મનુષ્યને એવા આંતરિક શત્રુઓ પ્રત્યે પણ ચેતવ્યા હતા, જે તેના સુખ, શાંતિ અને આધ્યાત્મિક પ્રગતિમાં અવરોધ ઊભો કરે છે. ગીતા સ્પષ્ટપણે જણાવે છે કે મનુષ્યની કેટલીક નકારાત્મક ટેવો જ તેના જીવનની સમસ્યાઓ, અસંતોષ અને અંતે પતનનું મુખ્ય કારણ બને છે.
નરકના ત્રણ દ્વાર: આત્માનો વિનાશ કરનારા દુર્ગુણો
ભગવદ્ગીતાના સોળમા અધ્યાય (દૈવાસુર-સમ્પદ્ વિભાગ યોગ)માં, ભગવાન શ્રીકૃષ્ણએ સ્પષ્ટપણે આસુરી (નકારાત્મક) પ્રવૃત્તિઓનું વર્ણન કર્યું છે, જે મનુષ્યને બંધન અને દુઃખ તરફ દોરી જાય છે. આ અધ્યાયના એક અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ શ્લોકમાં, તેઓ તે ત્રણ મુખ્ય અવગુણોનો ઉલ્લેખ કરે છે જે કોઈપણ વ્યક્તિ માટે માત્ર વર્તમાન જીવનમાં જ કષ્ટનું કારણ નથી બનતા, પણ તેની આત્મા માટે ‘નરકના દ્વાર’ પણ ખોલી દે છે.
અહીં તે પ્રસિદ્ધ શ્લોક છે:
“त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः। कामः क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादेतत्त्रयं त्यजेत्॥”
(શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતા, અધ્યાય ૧૬, શ્લોક ૨૧)
અર્થ: કામ (અતિશય વાસના/ઇચ્છા), ક્રોધ (અતિશય ગુસ્સો) અને લોભ (લાલચ) – આ ત્રણેય નરકના દ્વાર છે અને આત્માનો વિનાશ કરનારા છે. તેથી, મનુષ્યે આ ત્રણેયનો ત્યાગ કરી દેવો જોઈએ.
ચાલો, આ ત્રણેય દુર્ગુણોને વિસ્તારથી સમજીએ:
૧. કામ (અતિશય ઇચ્છા કે વાસના)
ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ અનુસાર, અનિયંત્રિત કામનાઓ (ઇચ્છાઓ કે વાસનાઓ) વ્યક્તિને ખોટા માર્ગે લઈ જનારી પહેલી સીડી છે. ઇચ્છા થવી સ્વાભાવિક છે, પરંતુ જ્યારે તે વધી જાય છે, ત્યારે તેને પૂરી કરવા માટે વ્યક્તિ સાચું-ખોટું ભૂલી જાય છે.
પરિણામ: જ્યારે આ કામનાઓ પૂરી થતી નથી, ત્યારે મનમાં ઊંડો અસંતોષ જન્મે છે. આ અસંતુષ્ટિ વ્યક્તિને જૂઠું બોલવા, અનૈતિક કાર્ય કરવા અને અધાર્મિક સાધનોનો સહારો લેવા માટે પ્રેરિત કરે છે.
આંતરિક નુકસાન: કામનાના વશમાં આવેલો વ્યક્તિ પોતાનાથી વધુ સફળ કે સુખી વ્યક્તિને જોઈને ઈર્ષ્યાની ભાવનાથી ગ્રસ્ત થઈ જાય છે. આ ઈર્ષ્યા તેના પોતાના મનની શાંતિનો નાશ કરે છે અને તેને સતત માનસિક કષ્ટ આપે છે.
સમાધાન: ગીતા ઉપદેશ આપે છે કે વ્યક્તિએ પોતાની ઇચ્છાઓ પર નિયંત્રણ રાખવું જોઈએ અને આત્મ-સંયમ (Self-Control) જાળવી રાખવો જોઈએ. કર્મ કરવાનો અધિકાર છે, પણ ફળની ઇચ્છામાં આસક્તિ ન હોવી જોઈએ.
૨. ક્રોધ (અતિશય ગુસ્સો)
ક્રોધને મનુષ્યની બુદ્ધિનો સૌથી મોટો શત્રુ કહેવામાં આવ્યો છે. શ્રીકૃષ્ણ કહે છે કે ક્રોધ વ્યક્તિની નિર્ણય લેવાની ક્ષમતાનો સંપૂર્ણપણે નાશ કરી દે છે.
પરિણામ: વધુ ક્રોધમાં વ્યક્તિ વિવેક ગુમાવી દે છે. વિવેક નષ્ટ થવાથી ભ્રમ ઉત્પન્ન થાય છે અને ભ્રમથી સ્મૃતિ (યાદશક્તિ અને સમજણ)નો નાશ થાય છે. જ્યારે બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે, ત્યારે મનુષ્ય હિંસા, અપશબ્દોનો ઉપયોગ અને એવા કર્મ કરવા લાગે છે જેનો પસ્તાવો તેને પછીથી થાય છે.
દુઃખોનું ચક્ર: ક્રોધથી ઉત્પન્ન થયેલા કર્મ તેની સમસ્યાઓને વધુ વધારી દે છે, સંબંધોમાં તિરાડ પાડે છે અને સામાજિક માન-સન્માનને ઠેસ પહોંચાડે છે.
સમાધાન: વિપરીત પરિસ્થિતિઓમાં પણ ધીરજવાન બની રહેવું અને મનને શાંત રાખવું એ જ ક્રોધથી મુક્તિ મેળવવાનો ઉપાય છે. પોતાના મનને તાલીમ આપવી જોઈએ જેથી તે આવેગમાં આવીને કોઈ અયોગ્ય પ્રતિક્રિયા ન આપે.
૩. લોભ (લાલચ)
લાલચ કે લોભ, મનુષ્યને ખરાબ અને અનૈતિક કર્મો તરફ દોરી જનારું ત્રીજું ઘાતક દ્વાર છે. લોભની પ્રવૃત્તિ વ્યક્તિને સ્વાર્થી બનાવી દે છે અને તે માત્ર પોતાના હિત માટે બીજાનું અહિત કરતા પણ અચકાતો નથી.
પરિણામ: લોભના કારણે વ્યક્તિ માત્ર તણાવ અને બેચેનીથી પીડાય છે, પણ તે તેના તમામ સંબંધોમાં પણ તિરાડ પાડી દે છે. લોભી વ્યક્તિ હંમેશા વધુ ધન, શક્તિ કે વસ્તુઓ મેળવવાની દોડમાં લાગી રહે છે, જેના કારણે તે ક્યારેય સંતુષ્ટ થઈ શકતો નથી.
અસંતોષ: લોભ હંમેશા અસંતુષ્ટિની ભાવનાને વધારે છે. વ્યક્તિ ગમે તેટલું ધન કમાઈ લે, તેની લાલચ ક્યારેય શાંત થતી નથી. આ સતત અસંતોષ જ તેના કષ્ટોનું મૂળ કારણ છે.
સમાધાન: ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ કહે છે કે વ્યક્તિએ પોતાની મહેનત અને લગનથી પ્રાપ્ત થયેલી વસ્તુઓમાં જ સંતુષ્ટ રહેવું જોઈએ. સંતોષ જ પરમ સુખ છે. જરૂરિયાત કરતાં વધુ સંગ્રહ કરવાની ઇચ્છાનો ત્યાગ કરીને દાન અને પરોપકારની ભાવના રાખવી જોઈએ.
કલ્યાણનો માર્ગ: આ ત્રણેયમાંથી મુક્તિ
ગીતાનો સંદેશ નિરાશાવાદી નથી, પરંતુ તે કર્મયોગનો માર્ગ બતાવે છે. શ્રીકૃષ્ણ કહે છે કે જે વ્યક્તિ આ ત્રણ નરક દ્વારો – કામ, ક્રોધ અને લોભ –થી મુક્ત થઈ જાય છે, તે પોતાની આત્માના કલ્યાણનું આચરણ કરે છે અને અંતે પરમ ગતિ (મોક્ષ)ને પ્રાપ્ત કરે છે.
મનુષ્યએ શાસ્ત્ર-સંમત જીવન જીવવું જોઈએ, પોતાના ધર્મ (કર્તવ્ય)નું પાલન કરવું જોઈએ અને આ દુર્ગુણોનો ત્યાગ કરીને દૈવી (સકારાત્મક) ગુણો જેવા કે – સત્ય, અહિંસા, સરળતા, દયા અને ક્ષમા –ને પોતાના જીવનમાં અપનાવવા જોઈએ. આ એકમાત્ર માર્ગ છે જેનાથી વ્યક્તિ માત્ર આ જીવનમાં સુખ-શાંતિ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, પણ જન્મ અને મૃત્યુના ચક્રમાંથી પણ મુક્ત થઈ શકે છે.
