ભારતમાં સાપનું જગત: સૌથી વધુ વસ્તી ક્યાં છે અને શા માટે સર્પદંશ એક મોટો સ્વાસ્થ્ય પડકાર છે?
ભારત, જે તેની સમૃદ્ધ જૈવવિવિધતા અને સાંસ્કૃતિક વારસા માટે જાણીતું છે, તે સાપની અગણિત પ્રજાતિઓનું પણ ઘર છે. એક તરફ, આ જીવો ભારતીય પૌરાણિક કથાઓ અને સંસ્કૃતિમાં પૂજનીય સ્થાન ધરાવે છે, તો બીજી તરફ, તે દેશમાં ગંભીર જાહેર સ્વાસ્થ્ય સંકટનું કારણ પણ બન્યા છે. એક રાષ્ટ્રવ્યાપી સર્વેક્ષણ મુજબ, ભારતમાં દર વર્ષે લગભગ 45,900 મૃત્યુ સર્પદંશને કારણે થાય છે, જે સત્તાવાર સરકારી આંકડાઓ કરતાં 30 ગણા વધારે છે. આ આંકડો સર્પદંશને દેશમાં એક ઉપેક્ષિત અને મોટી અકસ્માત મૃત્યુનું કારણ બનાવે છે.
કયા રાજ્યોમાં છે સાપનો વસવાટ?
જોકે સાપની કોઈ એક ચોક્કસ સંખ્યા જણાવવી મુશ્કેલ છે, પરંતુ કેટલાક ભારતીય રાજ્યો તેમની ભૌગોલિક અને આબોહવાની પરિસ્થિતિઓને કારણે સાપની ગાઢ વસ્તી અને પ્રજાતિઓની વિવિધતા માટે જાણીતા છે.
પશ્ચિમ બંગાળ (West Bengal): સાપની પ્રજાતિઓની સંખ્યાની બાબતમાં પશ્ચિમ બંગાળ ભારતમાં મોખરે છે. રાજ્યના વિવિધ ભૌગોલિક ક્ષેત્રો—જેમાં જંગલો, નદીઓ, ભેજવાળી જમીનો અને પ્રસિદ્ધ સુંદરવન મેન્ગ્રોવ જંગલોનો સમાવેશ થાય છે—સાપ માટે આદર્શ નિવાસસ્થાન પૂરા પાડે છે. અહીંની ગરમ અને ભેજવાળી આબોહવા સાપના પ્રજનનમાં મદદ કરે છે.
પશ્ચિમી ઘાટ (Western Ghats): કેરળ, કર્ણાટક, તમિલનાડુ અને મહારાષ્ટ્રમાંથી પસાર થતો પશ્ચિમી ઘાટ એક મુખ્ય જૈવવિવિધતા હોટસ્પોટ છે. અહીંના ગાઢ જંગલો અને ભેજવાળી જમીનો ઝેરી અને બિન-ઝેરી બંને પ્રકારના સાપની મોટી વસ્તીને ટેકો આપે છે. કર્ણાટકમાં સ્થિત અગુમ્બે (Agumbe) ને “ભારતની કોબ્રા રાજધાની” તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
અન્ય મુખ્ય ક્ષેત્રો: હિમાલયની તળેટીમાં આવેલું ઉત્તરાખંડ, જ્યાં સાપની 30થી વધુ પ્રજાતિઓ જોવા મળે છે. આ ઉપરાંત, ભેજવાળી આબોહવા અને ગાઢ જંગલોવાળા પૂર્વોત્તર રાજ્યો (મેઘાલય અને નાગાલેન્ડ) અને મધ્ય ભારત (મધ્ય પ્રદેશ, મહારાષ્ટ્ર, છત્તીસગઢ) પણ સાપની નોંધપાત્ર વસ્તીનું ઘર છે.
ભારતના “બિગ ફોર”: સૌથી ખતરનાક ચાર સાપ
ભારતમાં થતા મોટાભાગના સર્પદંશથી થતા મૃત્યુ ચાર મુખ્ય ઝેરી સાપની પ્રજાતિઓના કારણે થાય છે, જેને “બિગ ફોર” કહેવામાં આવે છે.
ઇન્ડિયન કોબ્રા (Indian Cobra – Naja naja): તેની વિશિષ્ટ ફેણ માટે ઓળખાતો આ સાપ સમગ્ર ભારતમાં જોવા મળે છે. તેનું ઝેર ન્યુરોટોક્સિક (Neurotoxic) હોય છે, જે ચેતાતંત્ર પર અસર કરે છે.
કોમન કરૈત (Common Krait – Bungarus caeruleus): આ સાપ રાત્રે સક્રિય હોય છે અને તેનું ઝેર કોબ્રા કરતાં પણ વધુ શક્તિશાળી માનવામાં આવે છે. તેનો ડંખ ઘણીવાર પીડા રહિત હોય છે, જેના કારણે તેને શોધવું મુશ્કેલ બની જાય છે.
રસેલ વાઇપર (Russell’s Viper – Daboia russelii): ભારતમાં સૌથી વધુ મૃત્યુ માટે રસેલ વાઇપર જવાબદાર છે. તે સ્વભાવે આક્રમક હોય છે અને તેનું હીમોટોક્સિક (Hemotoxic) ઝેર રક્ત કોશિકાઓ અને પેશીઓનો નાશ કરે છે.
સો-સ્કેલ્ડ વાઇપર (Saw-Scaled Viper – Echis carinatus): કદમાં નાનો હોવા છતાં તે ખૂબ જ ખતરનાક છે. તે તેના ભીંગડાઓને એકબીજા સાથે ઘસીને એક “ફૂંફાડા” જેવો અવાજ કાઢે છે.
માનવ-સાપ સંઘર્ષ અને સંરક્ષણનો પડકાર
વધતી માનવ વસ્તી અને જંગલોના કપાવાને કારણે સાપના કુદરતી નિવાસસ્થાનો નષ્ટ થઈ રહ્યા છે, જેનાથી માનવ-સાપ સંઘર્ષની ઘટનાઓ વધી રહી છે. તેનું એક મોટું ઉદાહરણ રાજસ્થાનના થાર રણમાં જોવા મળ્યું છે, જ્યાં ઇન્દિરા ગાંધી નહેર પરિયોજનાના વિસ્તરણ પછી ઇકોલોજીમાં ફેરફારને કારણે રસેલ વાઇપર અને ઇન્ડિયન રોક પાયથન જેવા અગાઉ સામાન્ય ગણાતા સાપ લગભગ લુપ્ત થઈ ગયા છે.
સર્પદંશની સમસ્યા ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં સૌથી વધુ છે, જ્યાં 97% મૃત્યુ થાય છે, અને તેમાંથી માત્ર 23% પીડિતો જ સ્વાસ્થ્ય સુવિધા સુધી પહોંચી શકે છે. વિશ્વ સ્વાસ્થ્ય સંગઠન (WHO) એ સર્પદંશને એક “ઉપેક્ષિત ઉષ્ણકટિબંધીય રોગ” જાહેર કર્યો છે.
નિષ્ણાતો માને છે કે સર્પદંશથી થતા મૃત્યુને ઘટાડવા માટે એક સંકલિત અભિગમની જરૂર છે. જેમાં સામુદાયિક શિક્ષણ, તબીબી કર્મચારીઓની યોગ્ય તાલીમ અને ખાસ કરીને 13 ઉચ્ચ-પ્રચલનવાળા રાજ્યોમાં એન્ટિ-વેનમ (Anti-venom) નું વધુ સારું વિતરણ સામેલ છે. સાપના ઇકોલોજીકલ મહત્વને સમજવું, જે ઉંદર જેવા કીટકોને નિયંત્રિત કરે છે, અને તેમની સાથે શાંતિપૂર્ણ સહ-અસ્તિત્વ માટે સંરક્ષણના પ્રયાસો અને સુરક્ષાના પગલાં અપનાવવા અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે.
