હાર્ટ એટેકનું ‘અવગણાયેલું’ લક્ષણ: દિલ્હીના ડોક્ટરે ‘ઓર્થોપ્નિયા’ પર પ્રકાશ પાડ્યો; સુતી વખતે શ્વાસની તકલીફ જોખમી સંકેત!
હાર્ટ એટેકને ઘણીવાર છાતીમાં તીવ્ર દુખાવો અથવા અચાનક આવેલી તકલીફ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, પરંતુ દિલ્હી સ્થિત તબીબી નિષ્ણાતોએ એક એવા સૂક્ષ્મ અને ઓછું જાણીતા લક્ષણ (Symptom) પર પ્રકાશ પાડ્યો છે, જે હુમલો આવવાના થોડા દિવસો પહેલા જ દેખાઈ શકે છે: તેનું નામ છે ઓર્થોપ્નિયા (Orthopnea). આ લક્ષણને મોટા ભાગના લોકો શ્વસન અથવા ઊંઘ સંબંધિત સામાન્ય સમસ્યા માનીને અવગણે છે, જે જીવલેણ સાબિત થઈ શકે છે.
દિલ્હીની રામ મનોહર લોહિયા હોસ્પિટલમાં ફરજ બજાવતા ફિઝિશિયન ડૉ. ઓબૈદુર રહેમાન એ તેમની સોશિયલ મીડિયા પોસ્ટ દ્વારા આ મુદ્દાની તાકીદ પર ધ્યાન દોર્યું છે. ડૉ. રહેમાનના મતે, હાર્ટ એટેક પહેલાના આ ચેતવણીના સંકેતોને ૯૨ ટકા લોકો અવગણે છે, જે એક મોટી ભૂલ છે.
ઓર્થોપ્નિયા શું છે? તોફાન પહેલાંનો મૌન સંકેત
ઓર્થોપ્નિયા એ શ્વાસ લેવામાં થતી તકલીફ છે, જે ખાસ કરીને વ્યક્તિ સપાટ (પીઠના બળે) સૂતી વખતે અનુભવે છે. જ્યારે વ્યક્તિ બેસી જાય કે ઊભી થઈ જાય, ત્યારે આ લક્ષણમાં રાહત મળી શકે છે.
ડૉ. રહેમાનના મતે, આ સ્થિતિ ત્યારે ઊભી થાય છે જ્યારે હૃદય નબળું પડે છે. જ્યારે હૃદય લોહીને અસરકારક રીતે પમ્પ કરી શકતું નથી, ત્યારે લોહી ફેફસાંમાં પાછું વહેવાનું શરૂ કરે છે, જેના કારણે ફેફસાંની આસપાસ પ્રવાહી જમા થાય છે.
ડૉ. રહેમાને સમજાવ્યું: “જે ક્ષણે તમે સીધા સૂઈ જાઓ છો, ગુરુત્વાકર્ષણ તમારા શરીરને શ્વાસ લેવામાં મદદ કરવાનું બંધ કરી દે છે. ફેફસાં પર વધારાનું દબાણ આવતા, તમે ગૂંગળામણ, બેચેની અને પરસેવામાં ભીંજાયેલા જાગી જાઓ છો.”
- રાહત માટેની યુક્તિઓ: ઓર્થોપ્નિયાથી પીડાતા લોકોને ઘણીવાર પોતાને સીધા સૂવાને બદલે ઘણા ગાદલા (Pillows) નો ટેકો લઈને સૂવાની જરૂર પડે છે. કેટલાક લોકો તો સોફા કે ખુરશી પર બેસીને પણ સૂઈ શકે છે, કારણ કે તેમને લાગે છે કે આનાથી શ્વાસ લેવામાં સરળતા રહે છે.
નિષ્ણાતો ચેતવે છે કે ઓર્થોપ્નિયા કાં તો અચાનક શરૂ થઈ શકે છે અથવા સમય જતાં વધુ ખરાબ થઈ શકે છે.
ઓર્થોપ્નિયાનું કારણ અને હૃદયરોગ સાથેનું જોડાણ
હાર્ટ એટેક ત્યારે આવે છે જ્યારે હૃદયને લોહીનો પુરવઠો અવરોધાય છે અને તે ઓક્સિજનથી વંચિત રહે છે. ઓર્થોપ્નિયા એ સામાન્ય રીતે હૃદયની નિષ્ફળતા (Heart Failure) અથવા અન્ય ગંભીર અંતર્ગત તબીબી સ્થિતિની નિશાની હોય છે.
જ્યારે તમે સીધા સૂઈ જાઓ છો, ત્યારે તમારા પગમાંથી લોહીનું પુનઃવિતરણ થઈને તે ફેફસાં તરફ આવે છે.
- સ્વસ્થ હૃદય: જો હૃદય સ્વસ્થ હોય, તો તે આ વધારાનું લોહી સરળતાથી બહાર કાઢી નાખે છે.
- નબળું હૃદય: જો હૃદય નબળું હોય, તો તે આ વધારાનો પ્રવાહ સંભાળવા માટે પૂરતું મજબૂત હોતું નથી, જેના કારણે ફેફસાં પર દબાણ આવે છે અને શ્વાસ લેવામાં તકલીફ પડે છે. જ્યારે વ્યક્તિ બેસી જાય છે, ત્યારે લોહી ફરીથી પગ તરફ વહેંચાય છે અને શ્વાસ લેવાનું સરળ લાગે છે.
ઓર્થોપ્નિયા જેવી સ્થિતિ તરફ દોરી જતી મુખ્ય તબીબી પરિસ્થિતિઓ આ પ્રમાણે છે:
- હૃદયની નિષ્ફળતા (Heart Failure): આ સૌથી સામાન્ય કારણ છે.
- પલ્મોનરી એડીમા (Pulmonary Edema): ફેફસાંમાં પ્રવાહી જમા થવું.
- પલ્મોનરી હાયપરટેન્શન (Pulmonary Hypertension).
- ક્રોનિક અવરોધક પલ્મોનરી રોગ (COPD).
- સ્થૂળતા (Obesity).
- ગંભીર ન્યુમોનિયા (Severe Pneumonia).
- ડાયાફ્રેમ લકવો (Diaphragm Paralysis).
હૃદયરોગના અન્ય મુખ્ય ચેતવણી ચિહ્નો
ઓર્થોપ્નિયા ઉપરાંત, હાર્ટ એટેક (હૃદયરોગનો હુમલો) ના અન્ય મુખ્ય લક્ષણો પર પણ ધ્યાન આપવું જરૂરી છે:
- અનિયમિત શ્વાસ (Dyspnea): દૈનિક પ્રવૃત્તિઓ અથવા સામાન્ય શ્રમ દરમિયાન શ્વાસ લેવામાં તકલીફ થવી.
- તીવ્ર થાક: અસામાન્ય અને સતત થાક કે નબળાઇ અનુભવવી.
- છાતીમાં અગવડતા (Angina): છાતીના કેન્દ્રમાં દબાણ, ખેંચાણ, ભારેપણું અથવા દુખાવો.
- દર્દનું ફેલાવું: શરીરના અન્ય ભાગો જેમ કે જડબા, ગરદન, પીઠ, ખભા અથવા હાથમાં દુખાવો ફેલાવવો.
ડૉક્ટરો ભારપૂર્વક જણાવે છે કે લક્ષણો અચાનક કે સૂક્ષ્મ પણ હોઈ શકે છે. જો તમને સપાટ સૂતી વખતે શ્વાસ લેવામાં તકલીફનો અનુભવ થાય, ભલે તે થોડા દિવસો માટે જ હોય, તો તે તમારા હૃદયની તકલીફનો સંકેત હોઈ શકે છે. આવા કોઈ પણ લક્ષણ જણાય તો તરત જ આરોગ્ય સંભાળ પ્રદાતા (Health Care Provider) સાથે વાત કરવી અને કાર્ડિયાક મૂલ્યાંકન કરાવવું એ જીવન બચાવવા માટેનો મહત્ત્વપૂર્ણ નિર્ણય બની શકે છે.
