1962 યુદ્ધની સમીક્ષા: સીડીએસ ચૌહાણે ‘ફોરવર્ડ પોલિસી’ના અમલીકરણને ખામીયુક્ત ગણાવી
ચીફ ઓફ ડિફેન્સ સ્ટાફ (CDS) જનરલ અનિલ ચૌહાણે ૧૯૬૨ના ભારત-ચીન યુદ્ધની વ્યૂહાત્મક સમીક્ષા કરતા એક અત્યંત મહત્વપૂર્ણ અને સીધો દાવો કર્યો છે. જનરલ ચૌહાણે સ્પષ્ટપણે જણાવ્યું છે કે તે યુદ્ધમાં ભારતીય વાયુસેના (IAF)નો ઉપયોગ ન કરવાનો નિર્ણય એ તત્કાલીન ‘નેહરુ યુગની એક ભૂલ’ હતી. તેમના મતે, જો હવાઈ શક્તિનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હોત, તો ચીનના આક્રમણની ગતિ નોંધપાત્ર રીતે ધીમી પડી હોત અને યુદ્ધનું પરિણામ કદાચ અલગ આવ્યું હોત.
સીડીએસ જનરલ અનિલ ચૌહાણે પુણેમાં સ્વર્ગસ્થ લેફ્ટનન્ટ જનરલ એસ. પી. પી. થોરાટની સુધારેલી આત્મકથા “રેવિલ ટુ રીટ્રીટ” ના વિમોચન દરમિયાન એક રેકોર્ડ કરેલા વીડિયો સંદેશમાં આ વાત કરી હતી. લેફ્ટનન્ટ જનરલ થોરાટે ભારત-ચીન યુદ્ધ પહેલા પૂર્વીય કમાન્ડના જનરલ ઓફિસર કમાન્ડિંગ-ઇન-ચીફ તરીકે સેવા આપી હતી અને તેમણે તે સમયે વાયુસેનાના ઉપયોગની તરફેણ કરી હતી.
ચૂકી ગયેલી વ્યૂહાત્મક તક
જનરલ ચૌહાણે પોતાના સંદેશમાં ભારપૂર્વક જણાવ્યું કે લેફ્ટનન્ટ જનરલ થોરાટે ૧૯૬૨ના યુદ્ધ દરમિયાન ભારતીય વાયુસેનાનો ઉપયોગ કરવાનું વિચાર્યું હતું, પરંતુ તત્કાલીન સરકારે આ પગલાને મંજૂરી આપી ન હતી. સીડીએસે દલીલ કરી હતી કે હવાઈ તૈનાતીના અનેક ફાયદા હતા:
- હુમલાની ગતિમાં ઘટાડો: હવાઈ શક્તિ ચીની આક્રમણની ગતિને નોંધપાત્ર રીતે ધીમી પાડી શકી હોત, જેનાથી સેનાને તૈયારી કરવા માટે પૂરતો સમય મળ્યો હોત.
- વ્યૂહાત્મક લાભ: તે દિવસોમાં ભારત પાસે ચીન કરતાં ખૂબ જ શ્રેષ્ઠ હવાઈ શક્તિ ક્ષમતા હતી, જ્યારે ચીન પાસે તિબેટમાં આજે જેટલી હવાઈ શક્તિ હતી તેટલી ન હતી.
- ભૌગોલિક લાભ: હવાઈ શક્તિમાં ‘ટર્નઅરાઉન્ડ સમય ઓછો’, ‘અનુકૂળ ભૂગોળ’ અને ‘દુશ્મન પર મહત્તમ પેલોડ લાવવાની ક્ષમતા’ જેવા ફાયદા શામેલ હતા.
સીડીએસના મતે, વાયુસેનાનો ઉપયોગ કરવાથી ચીની જાનહાનિમાં વધારો થયો હોત અને સંભવિત રીતે યુદ્ધ એક અલગ વળાંક લઈ શક્યું હોત. આ એક મહત્વપૂર્ણ ચૂકી ગયેલી તક હતી, જેના કારણે ભારતના સંરક્ષણ પ્રયાસોમાં મોટો અવરોધ આવ્યો.
VIDEO | Delhi: Chief of Defence Staff General Anil Chauhan says, "The use of Air Force would have slowed the Chinese offensive considerably during the 1962 Sino-Indian war, and it may have been termed as 'escalatory' then, but that is not the case now as seen in Operation… pic.twitter.com/bgbm42YAlb
— Press Trust of India (@PTI_News) September 25, 2025
‘વધારો’ માનવાની માન્યતા હવે સાચી નથી
જનરલ ચૌહાણે ૧૯૬૨માં IAFને રોકવાના મુખ્ય કારણ પર પણ પ્રકાશ પાડ્યો. તે સમયે પ્રવર્તમાન માન્યતા હતી કે વાયુસેનાનો ઉપયોગ ‘વધારે’ (એસ્કેલેટરી) માનવામાં આવતો હતો અને સરકાર યુદ્ધને વિસ્તૃત કરવા માંગતી ન હતી.
સીડીએસે આ વિચારસરણીને પડકારતા કહ્યું કે, “મારું માનવું છે કે હવે આ સાચું નથી.” તેમણે વર્તમાન વ્યૂહાત્મક વિચારસરણી સાથે આ વાતને સાંકળી લીધી અને ‘ઓપરેશન સિંદૂર’નું ઉદાહરણ આપ્યું. તેમણે નોંધ્યું કે પહેલગામ હત્યાકાંડ પછી પાકિસ્તાન અને પીઓકેમાં આતંકવાદી કેન્દ્રોનો નાશ કરવા માટે ભારતે તાજેતરમાં ઓપરેશન સિંદૂરમાં સફળતાપૂર્વક પોતાની હવાઈ શક્તિનો ઉપયોગ કર્યો હતો. આ ઘટના સ્પષ્ટ કરે છે કે આધુનિક યુદ્ધમાં હવાઈ શક્તિની જમાવટ હવે જરૂરીયાત બની ગઈ છે.
‘ફોરવર્ડ પોલિસી’ના અમલની ટીકા
જનરલ અનિલ ચૌહાણે પોતાની ટિપ્પણીમાં તત્કાલીન વિવાદાસ્પદ ‘ફોરવર્ડ પોલિસી’ના અમલીકરણની પણ ટીકા કરી હતી. આ નીતિ લદ્દાખ અને NEFA (નોર્થ-ઇસ્ટ ફ્રન્ટિયર એજન્સી) પર એકસરખી રીતે લાગુ કરવામાં આવી હતી, જેને સીડીએસે “ખામીયુક્ત” ગણાવી હતી.
તેમણે તર્ક આપ્યો કે બંને પ્રદેશોનો ભૂપ્રદેશ, વિવાદનો ઇતિહાસ અને સુરક્ષા સંદર્ભો સંપૂર્ણપણે અલગ હતા. લદ્દાખમાં ચીને પહેલાથી જ મોટા ભાગનો વિસ્તાર કબજે કરી લીધો હતો, જ્યારે NEFAમાં ભારતના દાવાની કાયદેસરતા વધુ મજબૂત હતી. તેમના મતે, આ બે ભિન્ન પ્રદેશોને સમાન ગણીને સમાન નીતિઓ અપનાવવી એ એક વ્યૂહાત્મક ભૂલ હતી.
આ સમગ્ર મામલો સુરક્ષા પરિસ્થિતિના બદલાયેલા સ્વરૂપને દર્શાવે છે અને ભારતના સંરક્ષણ ઇતિહાસમાંથી શીખેલા પાઠો પર ભાર મૂકે છે. સીડીએસ જનરલ અનિલ ચૌહાણનો કાર્યકાળ ૩૦ મે, ૨૦૨૬ સુધી અથવા આગામી આદેશો સુધી લંબાવવામાં આવ્યો છે, અને તેમની આ ટિપ્પણીઓ વર્તમાન સંરક્ષણ આયોજન અને વ્યૂહાત્મક વિચારસરણીનું મહત્વ દર્શાવે છે.
