ભુજનું ગૌરવ:પ્રાગ મહેલના નામ પાછળનો શું છે ઇતિહાસ? જાણો ભુજના આ સ્મારકની આખી ગાથા
ગુજરાતના કચ્છ જિલ્લાના ભુજ શહેરમાં આવેલો પ્રાગ મહેલ માત્ર એક ઇમારત નથી, પરંતુ ૧૯મી સદીના ભવ્ય ઇતિહાસ, શિલ્પકલા અને કચ્છની સાંસ્કૃતિક સમૃદ્ધિનું પ્રતીક છે. અનેક વિનાશક ઘટનાઓ અને પુનર્જીવનની કહાણી સાથે જોડાયેલા આ મહેલનું નામ તેના સ્થાપક રાજાના નામે છે.
મહેલના નિર્માણની શરૂઆત રાવ પ્રાગમલજી ત્રીજાના સમયમાં ૧૮૬૫માં થઈ હતી. આ મહેલની રચના ઇટાલિયન ગોથીક શૈલીમાં કર્નલ હેનરી સેંટ વીલ્કીન્સ દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવી હતી. આ ભવ્ય પ્રોજેક્ટ માટે ઇટાલીના નિષ્ણાત કારીગરોને ખાસ આમંત્રિત કરવામાં આવ્યા હતા, જેમને તેમના પરિશ્રમનું મહેનતાણું સોનાની મુદ્રાઓમાં ચૂકવવામાં આવતું હતું.
લગભગ ₹૩૧ લાખના ખર્ચે તૈયાર થયેલા આ મહેલનું નિર્માણ કાર્ય ૧૮૭૯માં રાવ ખેંગારજી ત્રીજાના સમયમાં પૂર્ણ થયું હતું. જોકે, આ ભવ્યતાના સર્જનમાં સ્થાનિક કચ્છી કારીગરોનું યોગદાન પણ અમૂલ્ય રહ્યું હતું.
લાલ પથ્થર અને ઇટાલિયન આરસનો સંગમ
પ્રાગ મહેલનું નિર્માણ રાજસ્થાનથી ખાસ લાવવામાં આવેલા લાલ રેતીના પથ્થરો (Red Sandstone) અને ઇટાલિયન આરસપહાણથી કરવામાં આવ્યું છે. તેની ઇટાલિયન ગોથીક શૈલી ભારતીય વાસ્તુકલા સાથે યુરોપિયન શૈલીનો અનોખો સંગમ દર્શાવે છે.
મહેલનું કેન્દ્રબિંદુ તેનો મુખ્ય દરબાર હોલ છે. આ હોલ આજે પણ તેના ભૂતકાળના વૈભવની સાક્ષી પૂરે છે. જોકે, ભૂકંપ અને ચોરી જેવી ઘટનાઓને કારણે અહીં રાખેલી પ્રાચીન ટેક્સીડર્મી (સજીવના શારીરિક અવશેષો સાચવવાની કળા) જેવી કેટલીક સામગ્રી ક્ષીણ થઈ રહી છે. હોલમાં તૂટેલા ઝૂમ્મર અને શાસ્ત્રીય શૈલીની પ્રતિમાઓ મહેલના ઐતિહાસિક ગૌરવની યાદ અપાવે છે.
મહેલની અન્ય વિશેષતાઓમાં ૪૫ ફૂટ ઊંચો ક્લોક ટાવર છે, જ્યાંથી સમગ્ર ભુજ શહેરનો વ્યાપક નજારો જોઈ શકાય છે. આ ટાવર આજે પણ ચાલુ છે. વધુમાં, મહેલના પાછળના આંગણામાં સુંદર કોતરણી ધરાવતું એક નાનું મંદિર આવેલું છે, જે કચ્છી પથ્થરની કલાત્મક કળાનું અનોખું ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે.
પ્રલય, ચોરી અને પુનરુત્થાનની ગાથા
પ્રાગ મહેલે તેના ઇતિહાસમાં અનેક મુશ્કેલીઓનો સામનો કર્યો છે.
- ૨૦૦૧નો ભૂકંપ: ૨૦૦૧ના ગુજરાતના વિનાશક ભૂકંપમાં આ મહેલને ભારે નુકસાન થયું હતું, જેના કારણે તે ખંડેર જેવી સ્થિતિમાં આવી ગયો હતો.
- ચોરીની ઘટના: ૨૦૦૬માં અહીં મોટી ચોરીની ઘટના બની, જેમાં લાખો રૂપિયાની કિંમતી પ્રાચીન ચીજવસ્તુઓ ગુમ થઈ અને ઘણી સામગ્રીને નુકસાન પહોંચ્યું. ૨૦૦૭ સુધી આ મહેલને “ભૂતિયા” કે “નિરાશાજનક” સ્થિતિમાં વર્ણવવામાં આવતો હતો.
જોકે, આ મહેલનો પુનરોદ્ધાર કાર્ય પણ એટલો જ પ્રેરણાદાયક છે. બોલીવૂડ અભિનેતા અમિતાભ બચ્ચનના વ્યક્તિગત રસ અને પહેલને કારણે મહેલના પુનઃસ્થાપનનું કામ શરૂ થયું. મહેલની ઘડિયાળ અને ટાવરનું સમારકામ કરીને તેને ફરીથી જનતા માટે ખુલ્લો મૂકવામાં આવ્યો.
સૌથી નોંધપાત્ર યોગદાન મહારાવ પ્રાગમલજી ત્રીજાનું રહ્યું, જેમણે પોતાના આશરે ₹૫ કરોડના ખર્ચે મહેલના મુખ્ય દરબાર હોલનું નવીનીકરણ કરાવ્યું હતું. આજે મુલાકાતીઓ મહેલના મુખ્ય હોલમાં પ્રવેશ કરી શકે છે તેમજ બેલ ટાવર પર ચડીને ભુજ શહેરનો અદભૂત નજારો માણી શકે છે.
બોલીવુડનું પ્રિય શૂટિંગ લોકેશન
પ્રાગ મહેલની ભવ્યતા અને ઐતિહાસિક પૃષ્ઠભૂમિએ તેને બોલીવુડ માટે પણ એક પ્રિય શૂટિંગ લોકેશન બનાવ્યું છે. બોલીવુડની સુપરહિટ ફિલ્મો ‘હમ દિલ દે ચૂકે સનમ’ અને ‘લગાન’ સહિત અનેક ગુજરાતી ફિલ્મોનું શૂટિંગ આ મહેલમાં થયું હતું, જેના કારણે તેની લોકપ્રિયતામાં વધુ વધારો થયો છે.
આજે પ્રાગ મહેલ માત્ર એક પ્રવાસી આકર્ષણનું કેન્દ્ર નથી, પરંતુ કચ્છની અડગ ભાવના અને તેના વારસાને જાળવી રાખવાના પ્રયાસોનું જીવતું જાગતું ઉદાહરણ છે. (આ માહિતી વિવિધ ઐતિહાસિક તથ્યો અને સંશોધનો પર આધારિત છે.)
