વધુ પડતું વિચારવાની આદત અને હોર્મોન્સ પર તેની અસર
આજના ઝડપી અને તણાવપૂર્ણ જીવનમાં, ઘણા લોકો માટે દરેક નાની-મોટી બાબત વિશે વધુ પડતું વિચારવું (ઓવરથિંકિંગ) એક સામાન્ય આદત બની ગઈ છે. આ આદત માત્ર માનસિક સ્વાસ્થ્યને જ નહીં, પરંતુ આપણા શરીરના હોર્મોનલ સંતુલનને પણ ગંભીર રીતે અસર કરે છે. હોર્મોન અસંતુલન એ એક એવી સ્થિતિ છે જેમાં શરીરમાં હોર્મોનનું સ્તર સામાન્ય કરતા વધુ કે ઓછું થઈ જાય છે, જેના કારણે માનસિક અને શારીરિક સ્વાસ્થ્ય સંબંધિત અનેક સમસ્યાઓ ઊભી થઈ શકે છે.
ઓવરથિંકિંગ અને કોર્ટિસોલ હોર્મોન
દિલ્હી સ્થિત શ્રી બાલાજી એક્શન મેડિકલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટના વરિષ્ઠ સલાહકાર, મનોવિજ્ઞાની ડૉ. પ્રશાંત ગોયલના જણાવ્યા મુજબ, ઓવરથિંકિંગ આપણા શરીરના હોર્મોન્સ પર નકારાત્મક અસર કરે છે. જ્યારે આપણે કોઈ એક જ વસ્તુ વિશે સતત કે લાંબા સમય સુધી વિચારીએ છીએ, ત્યારે શરીર તણાવની સ્થિતિમાં આવી જાય છે. આનાથી કોર્ટિસોલ નામના હોર્મોનનું સ્તર વધે છે, જેને સામાન્ય રીતે ‘સ્ટ્રેસ હોર્મોન’ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
કોર્ટિસોલ શરીરને સતર્ક રહેવામાં મદદ કરે છે, પરંતુ જ્યારે તેનું સ્તર લાંબા સમય સુધી ઊંચું રહે છે, ત્યારે તે સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક બની શકે છે. કોર્ટિસોલનું વધેલું સ્તર ઊંઘની ગુણવત્તા બગાડે છે, ભૂખમાં ફેરફાર કરે છે અને વજન વધવા કે ઘટવાનું કારણ બની શકે છે.
અન્ય હોર્મોન્સ પર અસર
કોર્ટિસોલ ઉપરાંત, વધુ પડતું વિચારવું અન્ય ઘણા હોર્મોન્સને પણ અસર કરે છે:
- ઇન્સ્યુલિન: સતત તણાવ અને ઓવરથિંકિંગ ઇન્સ્યુલિન હોર્મોનની કાર્યક્ષમતાને અસર કરી શકે છે, જેનાથી બ્લડ સુગરના સ્તરમાં અસંતુલન પેદા થાય છે અને ડાયાબિટીસ જેવી સ્થિતિનું જોખમ વધે છે.
- એડ્રેનાલિન: ઓવરથિંકિંગથી શરીરમાં એડ્રેનાલિનનું સ્તર પણ વધે છે, જે હૃદયના ધબકારા અને બ્લડ પ્રેશરને વધારી શકે છે, જેનાથી હૃદય સંબંધિત સમસ્યાઓનું જોખમ વધી જાય છે.
- માનસિક સ્વાસ્થ્ય: હોર્મોનલ અસંતુલન માનસિક સ્વાસ્થ્યને પણ અસર કરે છે, જેના પરિણામે તણાવ, ચિંતા અને હતાશા જેવી સમસ્યાઓ વધી શકે છે.
નિવારણ અને ઉપચાર
નિષ્ણાતોના મતે, ઓવરથિંકિંગની આદતને નિયંત્રિત કરવા માટે કેટલાક સરળ ઉપાયો અપનાવી શકાય છે:
- આરામ અને ધ્યાન: નિયમિત ધ્યાન (meditation) કરવાથી મનને શાંતિ મળે છે અને વિચારો પર કાબૂ મેળવી શકાય છે.
- વ્યાયામ: શારીરિક કસરત કરવાથી સ્ટ્રેસ હોર્મોન્સ ઘટે છે અને ‘ફીલ-ગુડ’ હોર્મોન્સનો સ્ત્રાવ વધે છે.
- સંતુલિત આહાર: પૌષ્ટિક અને સંતુલિત આહાર લેવો જરૂરી છે, કારણ કે પોષણની ઉણપ પણ હોર્મોનલ અસંતુલનનું કારણ બની શકે છે.
- પૂરતી ઊંઘ: દરરોજ 7 થી 8 કલાકની પૂરતી ઊંઘ લેવાથી શરીર અને મન બંનેને આરામ મળે છે, જે હોર્મોન્સને સંતુલિત રાખવામાં મદદ કરે છે.
આ ઉપાયો અપનાવીને, તમે ઓવરથિંકિંગની આદતને ઘટાડી શકો છો અને હોર્મોનલ અસંતુલનને અટકાવીને સ્વસ્થ જીવન જીવી શકો છો.
