Gujarat: ગુજરાતમાં સૌથી વધારે સ્ટ્રોબેરી ડાંગ જિલ્લામાં પાકે છે. ડાંગ જિલ્લામાં 17 ગામમાં 9.78 હેક્ટરમાં ખેતરમાં ખેડૂતો સ્ટ્રોબેરીની ખેતી કરી રહ્યાં છે. હેક્ટર દીઠ 8થી 10 ટન થાય છે. ડાંગમાં 100 ટનથી વધારે ઉત્પાદન નથી. 2028માં 50 ખેડૂતોએ 23 હેક્ટરમાં સ્ટ્રોબેરીની ખેતી કરી હતી. 2022માં આહવા તાલુના નાની દભાસ અને મોટી દભાસ, બરમ્યાવડ , ગલકુંડ, બરડ પાણી, ભૂરા પાણી સહિત 100 ગામોમાં સ્ટ્રોબેરીની ખેતી કરવામાં આવી હતી. હવે ખેડૂતો વધ્યા છે. અહીં 25 વર્ષ પહેલાં એક ખેડૂતથી ખેતી શરૂ થઈ હતી. હવે પ્રાકૃતિક ખેતીથી પાકતી સ્વાદીષ્ટ સ્ટ્રોબેરી પાકે છે. જેની માંગ સતત વધી રહી છે. જાન્યુઆરી મહિનામાં શિયાળાના ફળોની રાણી ગણાતી સ્ટ્રોબેરી બજારમાં આવી છે.
કૃષિ વિભાગના માનવા પ્રમાણે ગુજરાતમાં 2021માં 50 હેક્ટર ખેતી થતી હોવાનું અનુમાન છે.
ગુજરાતનુ કુદરતી સૌન્દર્યથી ભરેલું એકમાત્ર ગીરીમથક સાપુતારા હવાખાવાનુ સ્થળ હતું હવે સ્ટ્રોબેરી ખાવાના સ્થળ તરીકે જાણીતુ થયું છે. સ્ટ્રોબેરી સપુતારાની ઓળખ બની છે. સ્ટ્રોબેરીના ખેતરો સાપુતારા આવતા સહેલાણીઓ માટે નવું પર્યટક સ્થળ બની રહ્યાં છે. પહેલાં મહારાષ્ટ્રથી સ્ટ્રોબેરી આવતી હતી. હવે, સાપુતારાથી મહારાષ્ટ્રમાં છોડ જઈ રહ્યાં છે. ગુજરાત સહીત મહારાષ્ટ્ર અને મહાબલેશ્વરના બજારમા પણ સાપુતારાની સ્ટ્રોબેરીની માંગ વધી છે.
પહેલા ખેડૂત
ડાંગમાં 25 વર્ષથી ટ્રોબેરી ઉગાડતાં ખેડૂત સોમાભાઈ અને તેમના પુત્ર મોતી પવાર – 9574278441 પહેલાં હતા જેમણે દાવો કર્યો હતો કે, ડાંગના તેઓ પહેલાં ખેડૂત છે કે, ટ્રોબેરીની ખેતીની શરૂઆત કરી હતી. તેમણે અનેક ખેડૂતોને માર્ગદર્શન અપાયું છે. તેમણે હાલ 2થી અઢી વીઘા જમીનમાં વાવેતર કર્યું છે. તેઓ છૂટક વેચે છે, રોજની રૂ. 1300થી 2 હજાર આવક થતી રહે છે. તેઓ રૂ. 30થી 35 હજારનું ઉત્પાદન મેળવે છે. દોઢ લાખ ફાયદો થાય છે. 25 વર્ષથી સ્ટ્રોબેરીની ખેતી કરું છું. પહેલા મારા પિતા ખેતી કરતાં હતા હવે હું સ્ટ્રોબેરીની ખેતી કરું છું.
પહેલાં રૂ. 250ના કિલોના ભાવે વેચાણ કહતાં હતા. રોજની 40થી 45 કિલો વેચાણ કરતાં હતા. ત્યારે બે એકરનું વાવેતર હતું. એક છોડમાંથી અઢી કિલો આપે છે. 3થી 4 મહિના પાક ઉતરે છે.
ડાંગ જિલ્લાની સ્ટ્રોબેરી હવે વખણાવા લાગી છે. લીલાછમ છોડમાં લટકતી લાલચટક સ્ટ્રોબેરી જોઈને લોકો ખેતરેથી જ ખરીદી કરી લે છે. પ્રાકૃતિક ખેતી શરૂ કરી તેને 3 વર્ષ થયા છે.
તેમણે અનેક ખેડૂતોને સ્ટ્રોબેરીની ખેતી કેમ કરવી તે શિખવ્યું છે. 10 વર્ષ સુધી તેઓ બીજા ખેડૂતોને ખેતી કરવાનું સમજાવતાં રહ્યાં પણ કોઈ તૈયાર ન થયા. હવે બધા વાવવા લાગ્યા છે. તેમના ગામની આસપાસ 2021માં 48 ખેડૂતો સ્ટ્રોબેરીની ખેતી કરતા હતા. જ્યારથી સરકારે ઓન લાઈન સબસિડિ આપવાનું શરૂ કર્યું ત્યારથી સ્ટ્રોબેરીની ખેતી વધી છે.
તેઓ મહારાષ્ટ્ર મહાબળેશ્વર કામ માટે જતાં ત્યાંથી ખેતી શીખી લાવ્યા હતા. પહેલા વર્ષે રોપ લાવીને 9 પાળા કર્યા જેમાં તેમને રૂપિયા 11 હજારનો નફો થયો હતો. બીજા વર્ષે ખેતી વધારી અને 1.9 લાખનો નફો થયો હતો.
વેચાણ
સોમાભાઈ કહે છે કે, ખેતી તો નફાકારક છે. કોરોનામાં 40 વીઘામાં ટ્રોબેરી ફેંકી દેવી પડી હતી. માલ વેચવા 25 વર્ષથી સુરત જવું પડે છે. ફળ સીધું વેચાતુ નથી. ફળ સાંજ સુધી માંડ ટકે છે. પછી તે ખરાબ થઈ જાય છે. તેથી નાસિક માલ મોકલવો પડે છે. એક છોડમાં દોઢ કીલો સ્ટ્રોબેરી ઉતરે છે. ખોખામાં પેક કરીને મોકલી આપવામાં આવે છે.
સ્ટ્રોબેરીની ખેતીથી ખેડૂતો એક એકરમાં રૂ. 15 લાખનું વેચાણ કરીને 8 થી 10 લાખ રૂપિયાની કમાણી કરી શકે છે.
મોતી સોમાભાઈ પવાર કહે છે કે, એપ્રિલ અને માર્ચમાં ફળ પુરા થઈ જાય છે. 260-250 કિલોના ભાવે વેચાય છે. એક વીઘે રૂપિયા 2 લાખ નફો થાય છે. હેક્ટરે રૂપિયા 10 લાખનો નફો થાય છે. પણ નાજુક ફળ હોવાથી પાક ખરાબ થઈ જાય છે ત્યારે મોટું નુકસાન વેઠવું પડે છે.
રનર – છોડ
કોથળીમાં રનર ફીટ કરીને નર્સરીની જેમ રોપા તૈયાર કરું છું. 5થી 6 રૂપિયા એક છોડના વેચું છું. જેમાંથી સારી આવક મળે છે. આસપાસના ખેડૂતો અને મહારાષ્ટ્રના ખેડૂતો તેના છોડ લઈ જાય છે. ટીશ્યુના છોડ 250-300 મળે છે. છોડના ફળમાંથી છોડ ફૂટે છે જેનો ઉછેર કરવામાં આવે છે. તેમાંથી રોપ તૈયાર થાય છે. 14થી 45 હજાર સુધીના રોપા તૈયાર કરી ચૂક્યા છે. આ એવું એક જ ફળ છે, જેના બીજ બહાર હોય છે. જેના પર ફુટ નિકળે તેમાંથી છોડ તૈયાર થાય છે. સ્ટ્રોબેરીની સાથે સ્ટ્રોબેરી ના રનર્સનું પણ વેચાણ કરવામાં આવે છે અને તેમાંથી પણ આવક મળી રહે છે.
ડાંગના શ્રેષ્ઠ રનર
ફળમાંથી રનર તેમાંથી નિકળે છે.
ડાંગના બાગાયતી અધિકારીએ જણાવ્યું હતું કે, સ્ટ્રોબેરીના પાક માટે રનર્સની જરુર હોય છે. રનર્સ માટે ડાંગની આબોહવા મહાબલેસ્વર કરતા પણ ખુબ અનુકુળ છે. મહારાષ્ટ્રથી સ્ટ્રોબેરીના છોડ માટેના રનર્સ લેવા ખેડૂતો સાપુતારા આવે છે. હવે ઊલટો પ્રવાહ શરૂ થયો છે.
ખેડૂતનો દાવો
ડાંગ જિલ્લાના આહવા તાલુકાના નાનીદબાસ ગામ – લાહાનદબાસ ગામના સોમાભાઈ પવારે 21 વર્ષ પહેલાં ખેતી શરૂ કરી હોવાનો તેમના પુત્રનો દાવો છે. તેઓ ખેડૂતોને માર્ગદર્શન આપે છે. 2016-17માં કૃષિ વિભાગે તેમને જિલ્લા કક્ષાનો શ્રેષ્ઠ ખેડૂત તરીકે આત્મા એવોર્ડ મળ્યો હતો. 2014-15માં રૂ. 2.32 લાખનું વેચાણ અને રૂ. 1.09 લાખનું ખર્ચ અને નફો રૂ.1 લાખ 23 હજાર થયો હતો. 2016-17માં રૂ. 3.22 લાખની પેદાશમાં રૂ. 1.40 લાખનું ખર્ચ થયું હતું. રૂ. 1.82 લાખનો નફો થયો હતો.
જૈવિક ખાતર, કંપોસ્ટ ખાતર, અળસિયા ખાતર અને ઓર્ગેનિક ખેતી કરે છે. સ્ટ્રોબેરીનો પાક નિષ્ફળ જાય તેમ હોય ત્યારે ન છૂટકે રાસાયણિક ખાતર વાપરે છે. જૈવિક ખેતીને ત્રીજું વર્ષ છે. જમીનને નુકસાન ન કરે એ રીતે ડીએપી નાંખવું પડે છે.
ખેતીવાડી અધિકારી
ડાંગના ખેતીવાડી અધિકારી હર્ષદ પટેલ કહે છે કે, મહારાષ્ટ્ર કરતાં ડાંગની ટ્રોબેરીનો સ્વાદ શ્રેષ્ઠ છે. તેની ગુણવત્તા મહારાષ્ટ્ર કરતાં સારી છે. વળી ડાંગની ટ્રોબેરી પ્રાકૃતિક ખેતીથી પાકે છે. અહીંના ખેડૂતો સ્થાનિક બજારમાં માલ વેચે છે.
ડાંગના મદદનીશ બાગાયત નિયામક કહે છે કે, 2024માં ડાંગ-આહવામાં રૂ. 9.13 લાખ નાણાકીય સહાય ખેડૂતોને આ પાક માટે આપવામાં આવી છે.
બુધ્યાભાઇ પવાર
આહવાના લહાન દબાસ ગામના ખેડૂત બુધ્યાભાઇ પવાર 2014થી 10 વર્ષથી સ્ટ્રોબેરીની ખેતી કરે છે. મલ્ચિંગના બદલે હવે પ્રાકૃતિક પદ્ધતિથી આચ્છાદનથી પાક લે છે. 10 કિલો ગોબર, 10 કિ.ગોમુત્ર, 2 કી.ગોળ, 2 કિ.બેસન લોટ મિશ્રણ, 5 કિ. વડના થડની માટી તેમજ છોડ ઉપર પ્લાસ્ટિકના બદલે ડાંગરની ફરાળીનો ઉપયોગ કરી, આચ્છાદન બનાવી સ્ટ્રોબેરીના છોડને પ્રાકૃતિક ખેતી કરે છે. મલ્ચીગ પેપરનો 1800 થી 1900 રૂપિયાનો ખર્ચ થયો નથી.
ખાવામાં ફાયદો
વિટામિન-સી, એ, કે અને આયર્ન ભરપૂર માત્રામાં હોય છે. કેલ્શિયમ, મેગ્નેશિયમ, ફોલિક એસિડ, ફોસ્ફરસ, પોટેશિયમ જોવા મળે છે. ખીલ દૂર કરવા, દેખાવને સુધારવા અને દાંતની ચમક વધારવા ઉપયોગ છે.
સોજાવાળી આંખોની સારવાર કરવામાં મદદગાર છે. ખાસ એસિડ આલ્ફા હાઇડ્રોક્સિ જોવા મળે છે. બ્લડ પ્રેશરને નિયંત્રિત કરે છે. ખરાબ કોલેસ્ટ્રોલ (એલડીએલ) ઘટાડે છે. મગજને સ્વસ્થ રાખે છે. ફ્લેવોનોઈડ્સ વયની સાથે મેમરીને નબળી પાડતા અટકાવવામાં મદદગાર થઈ શકે છે. એન્ટીઇંફેલેમેટરી ગુણ મગજને હળવા રાખે છે. મગજને લગતા રોગો સામે લડવામાં મદદ કરે છે. રોગ પ્રતિરક્ષા વધારવામાં મદદ કરે છે. નપુંસકતામાં પણ ફાયદાકારક માનવામાં આવે છે. જો કે, આના પર વધારાના સંશોધનની જરૂર છે. ગર્ભાવસ્થામાં સહાયક છે. કબજિયાતની સારવાર કરવામાં મદદ કરે છે. આંખોની રોશની વધારે અને કોલેસ્ટ્રોલ ઘટાડે છે. સોજા ઓછા કરે. ચામડીને સ્વસ્થ રાખે છે. વધતી ઉંમરને છૂપાવવામાં મદદ કરે છે.
વજન ઘટાડવા માટે પણ વાપરી શકો છો. સ્ટ્રોબેરી કેન્સર જેવા જીવલેણ રોગ માટેનો ઉપચાર છે. કેન્સર નિવારક અને કેન્સર રોગ નિવારક ગુણધર્મો છે. સ્તન કેન્સર માટે પણ ફાયદાકારક સાબિત થઈ શકે છે.
એન્ટીઓકિસડન્ટ ગુણધર્મો અને પોલિફેનોલ્સ કમ્પાઉન્ડ છે. હૃદયની સમસ્યાઓથી બચવા અઠવાડિયામાં ત્રણ વખત સ્ટ્રોબેરી ખાવાની સલાહ આપવામાં આવે છે. હૃદય માટે સૌથી આરોગ્યપ્રદ ફળ માનવામાં આવે છે. હૃદયના સ્વસ્થ ફળની શ્રેણીમાં મૂકવામાં આવે છે.
ઉદ્યોગ
જામ, જ્યુસ, આઈસ્ક્રીમ, મિલ્ક-શેક, ટોફીમાં વપરાય છે.
ઉત્પાદન
સામાન્ય રીતે વિશ્વમાં એક એકરમાં લગભગ 80 થી 100 ક્વિન્ટલ છે. એક છોડમાંથી 800-900 ગ્રામ ફળો મળે છે. પણ આ ખેડૂત ડાંગમાં 2થી અઢી કિલો મેળવે છે.
ડાંગની જેલી ચોકલેટ
સાપુતારા ફૂડસના સંચાલક અમોલભાઈ કરડીલે એ જણાવ્યું હતું, કે સ્ટ્રોબેરીની જેલી ચોકલેટ, ક્રશ, મિલ્ક શેક સહિતની ચીજવસ્તુઓ બનાવી પ્રવાસીઓને આપે છે. ખૂબ જ નાજુક ફળ છે. જેનો સ્વાદમાં ખાટો અનેમીઠો હોય છે. તે દેખાવમાં હૃદય આકારનું છે. ઓલિમ્પસ, હૂડ અને શુક્સન સ્વાદ અને તેજસ્વી લાલ રંગ સાથે આઈસ્ક્રીમ બનાવવા માટે સારી માનવામાં આવે છે.
ડાંગની પ્રાકૃતિક ખેતી
ગ્રાહકો આરોગ્ય અને પર્યાવરણીય અસરને પ્રાથમિકતા આપતા હોવાથી, બજાર કૃત્રિમ જંતુનાશકો અને રસાયણો વિના ઉગાડવામાં આવતી સ્ટ્રોબેરી તરફ વળ્યા છે.
2022માં ડાંગ જિલ્લામાં 12 હજાર 251 હેક્ટરમાં બાગાયતી ખેતી કરવામા આવી હતી. જેમાં ટ્રોબેરીની પ્રાકૃતિક ખેતી છે. મોટા ભાગના ખેડૂતો રાસાયણિક દવાઓ અને રાસાયણિક ખાતર છોડી છે. 2020-21 અને 2021-22માં 3229 ખેડુતોની 3500 હેક્ટર જમીનને પ્રાકૃતિક ખેતી તરીકે પ્રમાણિત કરી હતી.
તેના રૂ. 3 કરોડ ખેડૂતોને આપવામાં આવ્યા છે. 2021-22માં ખરીફ ઋતુની પ્રાકૃતિક ખેતી કરતા 13,487 ખેડુતોને રૂ.6.75 કરોડ સહાય આપી હતી. શિયાળુ ઋતુમાં 4873 ખેડુતોને રૂ.1.11 કરોડની સહાય આપી હતી. 2022-23માં બીજી 4170 અરજીઓ આવી હતી.
ખંભાત
ખંભાત અને તારાપુર તાલુકાના ભાલ વિસ્તારમાં સ્ટ્રોબેરીની ખેતી 12 વર્ષ પહેલાં 2011માં ખંભાતના ખેડૂત જયંતી પટેલે નેટ હાઉસ, ગ્રીન હાઉસમાં કરી હતી.
ઈડર – 2023માં ઈડર તાલુકાના નવા રેવાસ ગામના ખેડૂત ભરત પટેલે 8 ગુંઠામાં ત્રણ મહિનામાં 2 લાખ જેટલી આવક મેળવી હતી. 1 લાખનું ખર્ચ કર્યું હતું. પાંત્રીસો છોડ સાથે શિમલા મિર્ચ અને ધાણાનો પાક લીધો હતો.
કચ્છ – 2021માં કચ્છના ભુજ તાલુકાના કુકમા પાસેના નાની રેલડી ખાતે હરેશ ઠક્કરે સ્ટ્રોબેરીનું 1 એકરમાં નવેમ્બર માસમાં રાજ્યપાલના હસ્તે 8 હજાર રોપાનું વાવેતર કર્યું હતું. 1 એકરમાં 18 હજાર સ્ટ્રોબેરીના રોપા ઉછેર્યા, કચ્છમાં નવેમ્બરથી ફેબુ્રઆરી સુધી ઠંડીમાં એક છોડમાં 300થી 1000 ગ્રામ સાથે 5 ટન ઉત્પાદન લીધું હતું. પછી, 2022માં 7.5 એકરમાં 1.50 લાખ સ્ટ્રોબેરીના રોપાનું વાવેતર કર્યું હતું. એક સ્ટ્રોબેરીનું વજન 15થી 85 ગ્રામ હતું. 200 ગ્રામનો ભાવ 80 થી 110 રૂપિયા હતો. પ્રાકૃતિક ખેતીમાં જીવામૃત દ્વારા સ્ટ્રોબેરીનું ઉત્પાદન કરવામાં આવ્યું છે. 2023માં તેમણે 2.20 લાખ સ્ટ્રોબેરીના રોપાનું વાવેતર કર્યું છે.
રાજકોટ – કોટડા સાંગાણી રોડ પર રાજકોટમાં 2022માં સ્ટ્રોબેરીની ખેતી કરવામાં આવી હતી.
મહિસાગર – મહિસાગરના ગોધર ઉત્તરના ખેડૂત પર્વત ડામોરે મેરઠની નર્સરીમાંથી એક છોડના રૂ. 4 લેખે 20 હજાર રોપ લાવીને ખેતી કરી છે.
નર્મદા – ડેડીયાપાડા કૃષિ વિજ્ઞાન કેન્દ્રના વૈજ્ઞાનિક ડૉ.મીનાક્ષી તિવારીએ જણાવ્યું હતું કે, ગુજરાતમાં સ્ટ્રોબેરીની શક્યતાઓ ખુબજ સારી રહેલી છે. 2023માં નર્મદા જિલ્લામાં ડેડીયાપાડાના અણદુ ગામે વસાવા વીરસીંગભાઈએ સ્ટ્રોબેરીનું વાવેતર કર્યું હતું.
દાહોદ – દાહોદની સદગુરુ ફાઉન્ડેશનના સહયોગથી ગરબાડાના ખેડૂત દેવેન્દ્રભાઈએ 8 ગુંઠામાં 2 હજાર રોપા સ્ટ્રોબેરીની ખેતીનો પ્રયોગ સફળ થયો હતો. 10 કિલો થઈ હતી.
લીમખેડા – લીમખેડા અને મોરવા હડફ તાલુકાના ખેડૂતો સ્ટો્બેરીની ખેતી કરે છે.ખીરખાઈ ગામના તળાવ ફળિયામાં રહેતા રાધાબેન બારીયાએ ખેતી કરી હતી. 4 માસમાં 65,000 થી વધુની કમાણી કરી હતી.
જામનગર – કાલાવડના આણંદપર ગામના વિશાલભાઈ જેસડીયાએ એક વીઘા વિસ્તારમાં 6 હજાર સ્ટ્રોબેરીના છોડનું વાવેતર ડિસેમ્બર મહિનામાં કરેલું 3 હજાર કિલો પેદા થઈ હતી.
મુંબઈ – મુંબઈની બજારમાં દરરોજ સ્ટ્રોબેરીના 3દથી 35 હજાર બોક્સ આવે છે. પંચનગી અને મહાબળેશ્વરની સ્ટ્રોબેરી પ્રખ્યાત છે. હવે 2 વર્ષથી નાસિકની સ્ટ્રોબેરી વેચાય છે. વિન્ટર ડાઉન, મિલિસા, એમટુ, સોન, અરવન સ્ટ્રોબેરીના 500 ગ્રામના બોક્સની રેન્જ રૂ. 50થી 120 છે.
ખેતીની તકનીકો અને તકનીકોમાં નવીનતાઓ તાજી સ્ટ્રોબેરીનો બજારહિસ્સો વધારી રહી છે. વર્ટિકલ ફાર્મિંગ, હાઇડ્રોપોનિક્સ અને નિયંત્રિત પર્યાવરણીય ખેતીથી મોસમી ખેતીના બદલે વર્ષભર ઉત્પાદન મળવા લાગ્યા છે.
ભારતમાં ઉત્પાદન
ભારતમાં 5 હજાર ટન સ્ટ્રોબેરી પેદા થાય છે. જેમાં ગુજરાતનો હિસ્સો 1 ટકા માંડ છે. ભારતના તમામ રાજ્યોમાં સ્ટ્રોબેરીનું ઉત્પાદન થાય છે. દેશના કુલ ઉત્પાદનના 31.50 ટકા સાથે હરિયાણા ટોચ પર છે. 5 રાજ્યોમાં 90 ટકા ઉત્પાદન થાય છે. હરિયાણા 31.50 ટકા, મહારાષ્ટ્ર 24.25 ટકા, કાશ્મીર 20.93 ટકા, મિઝોરમ 7.99 ટકા તથા મેઘાલય 7.91 ટકા સ્ટ્રોબેરીનું ઉત્પાદન થાય છે.
વિશ્વમાં 2022માં US$19059.32 મિલિયન બજારનું કદ વધીને 2031 સુધીમાં US$32638.38 મિલિયન થઈ જશે.